2021-02-17 21:43:32
لهجه‌های ترکی آذربایجانی در ایران:
لهجه تبریز: این لهجه نزدیک به لهجه شهر شَکی در جمهوری آذربایجان است و در تبریز و شهرهای کوچک و روستاهای اطراف آن رایج است، یکی از صحیحترین لهجه‌های ترکی آذربایجانی است. اسکو، خسروشاه، توفارقان (آذرشهر) و روستاهای توابع آنها، روستاهای دامنه شمالی سهند و باسمینج، هئربی، بیرق، لیقوان، سپاراخان، خلتدوکان از جمله مناطقی هستند که لهجه آنها با کمی تفاوت تبریزی است.
در خود تبریز سه لهجه با اندکی تفاوت وجود دارد :
محلههای غرب تبریز مانند شنب غازان، حکم آباد، منجم، قره آغاج
دوه چی، امیرخیز، لیل آباد، خطیب
محلههای شرق تبریز مانند ششگلان، باغمئشه، خیابان، مارالان و مناطق مرکزی
لهجه قره‌داغ (ارسباران): صحیحترین لهجه ترکی آذربایجانی است و تماما پیرو قواعد زبانی است. دامنه شرقی سهند، متنق، ایراناق، سرسکند (هشترود)، اوجان (بستان‌آباد)، میانه، سراب، قره‌داغ، سونار خیوه اهر، تیکان تپه (تکاب)، سایین‌قالا (شاهین‌دژ) و قسمت‌هایی از دشت مغان و قاراقیشلاق، بیجان، پلدشت (عربلر)، نازیک، مرگنلر، قاراقولوقلار، مرکیت و قایقاج در جنوب آراز (ارس) مناطقی هستند که این لهجه در آن رایج است. در برخی از روستاها حرف "خ" وجود ندارد و با حرف "ه" جایگزین میشود یعنی هورما (خرما) و هانیم (خانم) گفته‌می‌شود. در ابتدای واژه‌هایی که با "ر" شروع میشوند مصوت "ای" اضافه میشود مانند ایرحیم (رحیم).
لهجه یامچی: این لهجه شباهت زیادی به لهجه نخجوان خصوصا اوردوباد دارد. مرکز این لهجه را میتوان مرند حساب کرد.
صوفیان، یامچی، شبستر، خامنه، دیزه، دریان، شانیجان، گمیچی و قاپسار، زنوز، گلین پ‌قایا، المدار در شمال دریاچه اورمیه از مناطقی هستند که این لهجه در آنها رایج‌است. از ویژگی‌های این لهجه تبدیل مصوت a به ə است، مثلا به قابلاما قابلَمه، به قارداش قردش می‌گویند. این لهجه بین لهجه تبریز و قره‌داغ قرار می‌گیرد(از لحاظ کشیدن صداها).
لهجه اورمیه (اویغور-آوشار لهجه سی): این لهجه نیز یکی از صحیحترین لهجه‌های ترکی آذربایجانی ایران است. از نزدیکی های سویوغ بولاق (مهاباد)، سولدوز (نقده)، تا اورمیه و سلماس و خوی و مرز ترکیه این لهجه رایج است. در اطراف اورمیه در روستاهای چونقارالیسی صدای "نگ" هنوز حفظ شده است مثلا گلیرنگ. لازم به ذکراست در نزدیکی اورومچی پایتخت ترکستان شرقی نیز قصبه‌ای به نام چونقارالی موجود است. شباهت بین نام خود اورمو و اورومچی نیز جای بحث دارد. علت نامگذاری این لهجه به لهجه اویغور-افشار آن است که از ترکیب زبان اویغورها و افشارهای کوچ‌کرده از خراسان و ترکیه بوجود آمده است.
ادبی دیلده: آتامی، آتانی، آتاسینی، آتامیزی، آتانیزی، آتالارینی
تبریز: آتامی، آتاوی، آتاسینی، آتامیزی، آتازی، آتالارینی
قاراداغ: آتامی، اتُوو، آتاسینی، آتامیزی، آتُووزو، آتالارینی
اویغور: آتامی، آتایین، آتاسینی، آتامیزی، آتاییزی، آتالارینی
لهجه مراغه و بناب: این لهجه در شهرها و روستاهای دامنه جنوبی سهند رایج است. البته لهجه بنابی با مراغه تفاوت‌هایی دارند.
از طرف مراغه به طرف سرسکند، سایین‌قالا (شاهین‌دژ)، قوشاچای (میاندوآب) تا حدود سویوغ‌بولاق و جیغاتی (زرینه رود)، ملیک‌کندی (ملکان)، بناب، عجبشیر از جمله مناطقی هستند که این لهجه در آن رایج‌است. در این لهجه صدای "ر" بسیار ضعیف تا تبدیل به "ی" تلفظ میشود.
لهجه اردبیل: این لهجه در اردبیل، خلخال، نمین، آستارا، انزلی، تالش، منجیل رایج است. این لهجه شباهت زیادی به لهجه جنوب جمهوری آذربایجان دارد.
لهجه زنجان: این لهجه از طارم آغاز شده و تا زنجان، هیدج، سلطانیه، خدابنده، ماه نشان، بیجار و قروه در کردستان و سنقر در کرمانشاه رایج‌است و در مناطق شرقی و جنوبی زنجان مانند قیدار به لهجه همدان نزدیک میشود. به طور کلی این لهجه را میتوان ترکیبی از ترکی قدیم و جدید دانست.
لهجه همدان: ابهر، تاکستان، قزوین، بویین زهرا، آوج، همدان، رزن، بهار، تویسرکان، کبودرآهنگ، پامبولو (فامنین)، اسدآباد، لالجین تا سنقر به این لهجه تکلم می‌کنند.
شباهت زیادی به لهجه زنجان دارد. این لهجه یکی از لهجه‌های اصیلی است که برخی قواعد قدیمی هنوز در آن وجود‌دارد.
برای مثال "توکندی" به جای قورتولدو یا تورندی به جای ایسهال توتدو. یا مثلا در سوم شخص حرف سین از افعال حذف میشود (همانند لهجه زنجان): گلیرسن به گلیرن، آلیرسان به آلیران، گلیرسیز به گلیریز تبدیل میشود
البته در لهجه همدان افعالی که به "ن" ختم میشوند "ی" جایگزین "ن" میشود مثلا زنجانی‌ها می‌گویند آلیران، گلیرن اما همدانی‌ها می‌گویند آلیرای، گلیرَی
منبع: تحقیقات آکوپ دیل‌آچار زبان شناس ترکیه
@gunsesiorg
15.1K views18:43
S
