2022-03-13 12:51:31
جستاری درباره‌ی چارشنبه‌سـوری و آداب آن
نخست آنکه برخلاف باور غالب مردم، چارشنبه‌سوری جشنی زرتشتی نیست بلکه به گفته‌ی دکتر کتایون مزداپور (جامعه‌شناس و زبان‌شناس زرتشتی) این جشن در اقوام آریایی پیش از زرتشت نیز بوده است.
بنابراین تردید برخی در درستی و قدمت این جشن با خواندن سخنان موبد کوروش نیکنام یا موبد اردشیر اوشیدری که زرتشتیان را مبرا از این جشن و برنامه دانسته و پیشینه‌ی آن را پس از اسلام می‌دانند، تردیدی نادرست است و منابع بسیاری درستی گفته‌ی دکتر مزداپور را تایید می‌کنند.
و دیگر درباره‌ی زمان آن باید بدانیم که در ایران باستان در آغاز جشن گاهنبار همسپتمدم (۲۶ اسفند) برگزار میشد اما ظاهرا پس از اسلام به دلیل تصوری که اعراب در شومی و نحوست روز چهارشنبه داشتند، به شب چهارشنبه‌ی آخر سال موکول شد.
منوچهری دامغانی بر اساس همین باور شومی چهارشنبه چنین گفته:
چهارشنبه که روز بلاست باده بخور
به ساتگینی خور تا به عافیت گذرد
در نامگذاری این جشن به چارشنبه‌سوری برخی سوری را برگرفته از سور به معنای جشن می‌دانند و برخی از سور که در پهلوی به معنی سرخ است.
تعداد کپه‌های آتشی که می‌افروزند یا به نشانه‌ی یکتایی پروردگار یکی، یا سه کپه به نشانه‌ی سه باور پندار نیک و گفتار نیک و کردار نیک و یا هفت کپه که نشان از هفت امشاسبند است و تعداد تل‌های آتش هرگز زوج نبوده و برخی تعداد زوج را شوم می‌دانند مانند بختیاری‌ها که به این جشن تَش‌پَرَک می‌گویند و پریدن از روی کپه‌ی آتش زوج را بدشگون می‌شمارند.
در باور ایرانیان باستان آتش نماینده‌ی اهورامزداست.
شاید این مسئله نیز که از میان چهار آخشیج که آب و خاک و باد و آتشند، تنها آتش است که به سمت بالا می‌رود و سه عنصر دیگر به سمت پایین گرایش دارند، در قداست‌بخشی بیشتر به آتش بی‌تاثیر نبوده است.
برخی نیز این جشن را با داستان‌ها و افسانه‌های دیگری مرتبط دانسته‌اند، از جمله داستان گذر سیاوش از آتش که سند معتبری بر این مدعا دیده نشده یا دست‌کم من ندیده‌ام.
اما این جشن آداب ویژه‌ای از دیرباز داشته و به قول دکتر معین به مرور زمان رسوم تازه‌تری هم به آن افزوده شد که به مهمترین آنها اشاره می‌شود:
گره‌گشایی: کسانی که بختشان گره خورده و عقده‌ای در کارشان افتاده، در این‌شب گوشه‌ی لباس خود را گره می‌زنند و بر سر راهی می‌ایستند و از اولین کسی که رد می‌شود، می‌خواهند آن گره را باز کند.
فالگوش: کسانی که حاجتی دارند نیت می‌کنند و بر سر گذری به فالگوش می‌ایستند و به سخن نخستین رهگذری که گذشت، گوش می‌کنند و هر چه از او شنیدند در استجابت آرزوی خود به فال نیک یا بد می‌گیرند.
کوزه شکستن: برخی کوزه‌ای آب‌ندیده با خود به فراز بام می‌برند و از آنجا به زمین می‌زنند و می‌شکنند و عقیده دارند که بلاها و قضاهای بد را در کوزه کرده و با شکست آن در واقع آن قضا و بلا دفع می‌شود.
فال‌گرفتن با بولونی: یکی از شیرین‌ترین آداب چهارشنبه سوری که بیشتر جنبه‌ی تفریح دارد فال‌گرفتن با بولونی است. بولونی کوزه‌ی دهان گشاد کوچکی است که می‌آورند و هر کس هر چه همراه خود دارد و نشانه‌ای از اوست در آن می اندازد و شعرهای مختلفی بر قطعه‌های کاغذ می‌نویسند و در آن می‌اندازند و از دختر نابالغی می‌خواهند که دست در بولونی کند و کاغذی بیرون آورد. بعد همان دختر یکی از آن اشیاء داخل بلونی را هم بیرون می‌آورد که آن شعر را وصف‌الحال صاحب آن شی می‌دانند.
قاشق‌زنی: غالبا کودکان و جوانان چادری بر سر انداخته تا ناشناس بمانند. با قاشق بر کاسه یا قابلمه می‌کوبند و اهل خانه کاسه‌ی خالی را گرفته و خوراکی یا پول نقد در آن می‌گذارند و به آن شخص برمی‌گردانند.
مهمترین شرط در قاشق‌زدن ناشناس ماندن قاشق‌زن است؛ بنابراین اصلا با اهل خانه صحبت نمی‌کنند.
شبیه این رسم یعنی قاشق‌زنی در جشن هالووین اروپاییان که در ۳۱ اکتبر (۹ آبان) برگزار می‌شود نیز دیده می‌شود که این خود جای درنگ و تحقیقی بیشتر دارد.
رسوم دیگری مانند پخت آش بیمار برای شفای بیمار و پخش مشکل‌گشا و پخت حلوا و... نیز از برنامه‌های وابسته به این جشن است.
اگرچه مخالفت‌های بسیاری با این جشن صورت گرفته و حتی برخی مراجع آن را حرام دانسته‌اند! اما هیچ منافاتی با اصول دین در آن دیده نمی‌شود و امید که هرساله شاهد جشنی شاد و به‌یادماندنی برای یکایک کسانی باشیم که رسوم کهن سرزمین خود را پاس می‌دارند.
منابع:
*جهانگیر اوشیدری، دانشنامه‌ی زرتشت
*کتایون مزداپور، محله‌ی هفت‌آسمان، شماره‌ی ۲۵، بهار ۸۴
*سعید نفیسی، مجله‌ی مهر، سال دوم، شماره‌ی ۱
*محمدجعفر یاحقی، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها
*جان راسل هیلنز، شناخت اساطیر ایران، برگردان باجلان فرخی
*ژاله آموزگار، تاریخ اساطیری ایران
#مریم_مقدم
@maryammoghaddam74
430 views09:51
م
