تفکر نرمال هدفمند است، افکار متوالی ارتباط منطقی دارند. قطار فکر براحتی و سادگی قابل تعقیب است و کسانی که با هم مکالمه دارند، به هدف و مقصود می رسند.
اختلالات میزان سرعت فکر :
الف: پرش افکار (flight of ideas ) : تفکر با جریان سریع تداعی ها مشخص است. در این اختلالات، افکار بسرعت یکدیگر را تعقیب می کنند. تفکر مسیر کلی ندارد. و بنظر می رسد که ارتباط بین افکار متوالی به عوامل شانسی بستگی دارد.
در تداعی صوتی (clang association ) تداعی کلمات مشابه از نظر محتوی، جریان فکر را تعیین می کند. در پرش افکار، بیمار هرگز به هدف گفتارش نمی رسد. ولی کم و بیش می توان ارتباطی در کلام بیمار پدید آورد. پرش افکار از خصوصیات مانیا است. در اسکیزوفرنیا نیز ممکن است دیده شود.
ب: مهار شدن یا کندی فکر : قطار فکر کند شده، تداعی ها اندک است. پاسخ ها کند، کوتاه و با حداقل کلمات و اغلب با مکث های طولانی همراه است. کندی تفکر از ویژگی های افسردگی کند است.
ج: حاشیه پردازی (circumstantiality ) : در این حالت شرح جزئیات نامربوط و غیر ضروری باعث درافتادن فرد از موضوع اصلی می شود. تفکر با کندی و با پرداخت ملال آور جزئيات پیش می رود. اما بالاخره شخص به مقصود می رسد. این اختلال در شخصیت وسواسی و تغییر شخصیت صرعی دیده می شود.
اختلالات تداوم فکر :
الف: درجازدن (perseveration) : در مواجهه با چند سوال بیمار به سوال نخستین پاسخ درست می دهد. در پاسخ به سوالات بعدی نیز همان پاسخ را که طبیعتا نامناسب است، تکرار می کند. این اختلال تقریبا پاتوگنومونیک اختلالات عضوی است.
ب: انسداد فکر (blocking) : توقف ناگهانی قطار تفکر قبل از پایان یافتن یک فکر یا ایده است. بعد از یک وقفه بیمار بخاطر نمی آورد که راجع به چه مسئله ای صحبت می کرده است. تشخیص زمانی مسجل است که قطع جریان صحبت ناگهانی، بارز و مکرر بوده و بیمار آن را به شکل تهی شدن کامل و ناگهانی ذهن خود توصیف می کند. وجود این علامت قویا تشخیص اسکیزوفرنی را مطرح میکند.
اختلالات فرم فکر :
شل شدن تداعی ها (loosening of association ) : شل شدن تداعی ها به فقدان ساختمان طبیعی تفکر اطلاق می شود. گذر به موضوعی دیگر، بین دو جمله یا در وسط جمله، بدون هیچگونه رابطه منطقی بین دو مو ضوع که در عین حال مشخصات پرش افکار را ندارد. برای مصاحبه کننده این اختلال با آشفتگی و فقدان منطق در کلام بیمار مشخص است و سوالات بیشتر کمکی به روشن شدن نمی کنند.
شل شدن تداعی ها با از خط خارج شدن (derailement) و حرکت اسب شطرنج (knight move) در منابع مختلف تقریبا معادل یکدیگر مورد استفاده قرار گرفته است. بعبارت صحیح تر از خط خارج شدن و حرکت اسب شطرنج از انواع شل شدن تداعی ها هستند.
اختلالات محتوای تفکر :
وسواس (obssession) : وسواس عبارتست از فکر، ایده، احساس یا تکانه که تکرار شونده و مزاحم است. " تاکید بر فکر وسواسی است ". با تلاش منطقی نمی توان آن را از هوشیاری حذف کرد. با اضطراب همراه است. فرد سعی می کند در برابر آن مقاومت کند. فرد افکار را متعلق بخود می داند و به بیهودگی آن نیز وقوف دارد. افکار وسواسی بر خلاف میل شخص ظاهر می شوند.
وسواس عملی(compulsion) : فکر یا رفتار آگاهانه، استاندارد و مکرر مانند شمارش، کنترل کردن، اجتناب و شستشو. معمولا در پاسخ به یک وسواس و برای کاهش اضطراب بکار می رود. در اینجا نیز معمولا فرد بر غیر منطقی بودن و یا افراطی بودن آن وقوف دارد.
