● تأثیر ظهور صفویه بر جایگاه زبان پارسی و فرهنگ ایرانی در آسیا | مطالعات قفقاز و آسیای مرکزی
● تأثیر ظهور صفویه بر جایگاه زبان پارسی و فرهنگ ایرانی در آسیای مرکزی / برتولد اشپولر*
«رود جیحون مرز میان ایران و آسیای مرکزی شد. ناحیۀ جنوبی این رود نه‌تنها مرز سیاسی بود بلکه یک مرز مذهبی نیز به شمار می‌رفت. ماوراءالنهر و قسمت عمدۀ ماندگاه‌های شرقی ایران - تقریباً آنچه اکنون افغانستان و تاجیکستان است - سنی ماند و ایران شیعه شد. با وجود آنکه سد کاملی در برابر انتشار فرهنگ ایرانی به داخل آسیای مرکزی در قرن‌های آینده وجود نداشت، همین اختلاف مذهب مانع این انتشار بود. فرهنگ ایرانی که به‌وسیلۀ نیروهای بومی در هندوستان همچون در ماوراءالنهر قالب‌ریزی شده بود، به‌طور کلی به‌صورت مستقل و بدون ارتباط مستقیم با فرهنگ فلات ایران گسترش یافت. دیگر به‌سادگی امکان آن نبود که آثار ادبی و کمتر از آن آثار کلامی را از ایران بگیرند و بر گردۀ آن آثار محلی را به وجود آورند. با وجود این نمونه‌های قدیمی ایرانی در این ناحیه نفوذ و تأثیر داشت ولی مبادلۀ زنده و همراه با توسعۀ پیوسته به هر صورت منقطع شده بود. به‌دلایلی باید گفت که همین امر به‌صورت عمده مسئول انحطاط مشهود به زبان فارسی در ماوراءالنهر بوده و سبب شده است که از آن پس زبان ترکی به‌عنوان زبان اهل‌سنت زبان ویژۀ قسمت باختری آسیای مرکزی جز کوهستان‌های تاجیکستان شود. این تغییر زبان و سست شدن ارتباط با فرهنگ ایرانی، مایۀ پایین آمدن تدریجی سطح فرهنگ این ناحیه شد و آن را از تراز عالی که در قرون وسطا با توسعۀ فرهنگی فراهم آمده بود فرود آورد.»[۱]
•┈┈•┈┈•┈┈• یادداشت‌ها: ۱- آرام، احمد، مترجم. ۱۳۸۱. تاریخ اسلام پژوهش دانشگاه کمبریج. ۱۹۷۷. تهران: امیرکبیر. ص ۶۱۱ و ۶۱۲. *. در چاپ و ترجمۀ فارسی این اثر، نام نویسندگان در آغاز کتاب آمده ولی قید نشده که چه‌کسی هریک از فصول و مباحث را نوشته است. ازاین‌رو مأخذ ترجمه را از اصل کتاب که به‌زبان انگلیسی است نقل می‌کنم: Spuler, B. 1977. Central Asia from the sixteenth century to the Russian conquests. In P. Holt, A. Lambton, & B. Lewis (Eds.), The Cambridge History of Islam. V. 1A: The Central Islamic Lands from Pre-Islamic Times to the First World War (pp. 468-494). Cambridge: Cambridge University Press. p. 468.
