چمران؛ چهره برجسته روشنفکری دینی / نگرانی چمران انحراف انقلاب بود
محمدمهدی جعفری، مفسر قرآن و نهج‌البلاغه و استاد دانشگاه:
بازرگان چمران را به امام موسی صدر معرفی کرد
در آمریکا نیز مرحوم دکتر یزدی اولین کسی بود که به‌عنوان نماینده نهضت آزادی در آنجا فعالیت می‌کرد و خود ایشان در گزارش‌هایی که می‌داد، می‌گفت آقای چمران نیز عضو نهضت آزادی است. وقتی چمران به ایران آمد، در غیاب مهندس بازرگان دولت تشکیل شده بود و بسیاری از اساتید دیگر نیز در آنجا بودند.
چمران زمانی که به ایران آمد، چه به‌عنوان معاون نخست‌وزیر و چه به‌عنوان وزیر دفاع، ارادت خاصی به مهندس بازرگان داشت و حاضر نبود کوچک‌ترین خلافی نسبت به ایشان انجام دهد و حتی با مهندس بازرگان مشورت می‌کرد.
آیت‌الله طالقانی احترام زایدالوصفی برای شهید چمران قائل بود و هم متقابلاً شهید چمران نسبت به ایشان این‌گونه بود و البته در آثاری که از شهید چمران دیده و شنیده‌ام، رد پایی از تعلیمات و آموزش‌های قرآنی آیت‌الله طالقانی را در آنها مشاهده کرده‌ام.
من در این شخصیت دوگانگی نمی‌بینم و ایشان هم چمران بازرگان بود و هم چمران خمینی، آن هم در یک راستا. چمران به امام(ره) ارادت عرفانی داشت و به بازرگان، ارادت علمی؛ اگر بخواهیم این‌گونه تعبیر کنیم. ارادت ایشان به امام(ره) به هیچ وجه باعث نمی‌شد که نسبت به بازرگان حتی کوچک‌ترین انتقادی داشته باشد و ارادتش به مهندس بازرگان نیز باعث نمی‌شد که نسبت به امام(ره) کوچک‌ترین نقد یا ایرادی داشته باشد، نسبت به هر دو در جایگاه خاص خودشان رفتار می‌کرد.
ارادت ایشان به دکتر شریعتی ارادت برادرانه، دوستانه و عارفانه بود، اما نقد چمران نسبت به دکتر شریعتی نیز ممکن است همین‌طور باشد، یعنی نقدی علمی است.
طبیعی است چمران که تحت تأثیر آیت‌الله طالقانی و تفسیرهای ایشان قرار داشت، رابطه انسان با خدا را رابطه‌ای عمودی و مستقیم بداند. یعنی محور خلقت، انسان است و خداوند می‌گوید انسان را خلیفه خود قرار دادم. بنابراین، محور عبودیت را انسان قرار می‌دهد.
روشنفکری دینی در همان سال‌های بعد از شهریور ۲۰ آغاز می‌شود و به‌تدریج پیش می‌آید، البته قبلاً هم بوده، نه اینکه از آن تاریخ شروع شده باشد، ولی نسلی از روشنفکران دینی که بعد از شهریور ۲۰ و به‌خصوص در جریان نهضت ملی و دهه ۳۰ و ۴۰ خیلی شکوفا می‌شوند و آثاری از خود نشان می‌دهند، یکی از افراد برجسته آن همین شهید چمران است.
چمران انسانی با تقوای سیاسی بود. یعنی در عین پایبندی به اصول اعتقادی و تقوا و عبودیتی که داشت، سیاسی و اهل فعالیت‌های اجتماعی نیز بود، یعنی کسی نبود که تقوا را فقط به معنای پرهیز بداند، اهل تقوای ستیز هم نبود، بلکه به نوعی تقوای آگاهی از همه جوانب امر و عمل صالح مبتنی بر تقوا رسیده بود. به همین دلیل وقتی می‌بیند عده‌ای فرصت‌طلب و عده‌ای که تا دیروز ضدانقلاب بودند، امروز بر سر سفره انقلاب نشسته‌اند و می‌خواهند آن را بین خودشان تقسیم کنند، آینده را پیش‌بینی و دغدغه‌های زیادی پیدا می‌کند و نگران است که این انقلاب منحرف شود.
من واقعاً می‌توانم شهید چمران را به مالک اشتر تشبیه کنم، چون یک عارف و خداپرست حقیقی و عمیق، روشنفکر اجتماعی و فرمانده نظامی بسیار خوبی بود. باید همه ابعاد وجودی چمران را به نسل جوان معرفی کنیم، نه اینکه فقط از یک زاویه به او بپردازیم، در این صورت است که شهید چمران می‌تواند الگوی خوبی برای همگان باشد.
