دو قاعدۀ زبان‌شناختی برای ویراستاران قاعدۀ اول: ۱) در گفتار، | Matnook | ﻣﺘﻨﻮک
دو قاعدۀ زبان‌شناختی برای ویراستاران
قاعدۀ اول: ۱) در گفتار، آواهایی که هنگام تولید آن‌ها هیچ مانعی بر سر راه هوای بازدم وجود نداشته باشد «واکه» نام دارند، مانند صدای a در /مَن/ و صدای e در /شِن/ و صدای o در /رُز/. پس a و e و o سه واکه‌اند.
۲) در تلفظ، گاهی واکۀ یک هجا از واکۀ هجای مجاورش تأثیر می‌پذیرد و ویژگی خود را از دست می‌دهد. درنتیجه ویژگی واکۀ مجاورش را می‌پذیرد و به شکل آن درمی‌آید. به این فرایند، در آواشناسی، «هماهنگی واکه‌ای» (vowel harmony) می‌گویند. مثال: واژۀ «قطار» در عربی به کسرِ قاف است (بر وزن «شکار»)، ولی در فارسی آن را به فتحِ قاف تلفظ می‌کنیم (بر وزن «سوار»)، زیرا واکۀ e در هجای اول (= قِ) از واکۀ â در هجای دوم (یعنی /آ/ در «طار») تأثیر پذیرفته و به a (فتحه) بدل شده‌است. («هجا» همان «بخش» است. «قطار» دو هجا دارد: قَ - طار.)
چند نمونۀ دیگر از تبدیل واکۀ e به a در فارسی: بِساط > بَساط، جِهاد > جَهاد، طِحال > طَحال، عِلاج > عَلاج، عِلاقه > عَلاقه، غِذا > غَذا. و چند نمونه از تبدیل واکۀ o به a: رُواق > رَواق، عُنّاب > عَنّاب، قُواره > قَواره، مُفاد > مَفاد.
قاعدۀ دوم: وام‌واژه‌ها معمولاً براساسِ نظامِ آواییِ زبانِ مقصد (اینجا فارسی) تلفظ می‌شوند و مانند سایر واژه‌ها در گذر زمان دستخوش تغییر می‌گردند. یکی از این تغییرها همگونیِ واکه‌ای است که توضیح و مثال‌های آن گذشت. وقتی عمومِ اهلِ زبان واژه‌ای را به یک شیوه تلفظ کردند، آن را «تلفظ معیار» می‌نامیم و جز آن را «غیرمعیار». برای مثال، در فارسی، تلفظِ معیارِ واژه‌های «احیا» (در «شب احیا»)، «بساط»، «جهاد»، «علاج»، و «مفاد» همگی به فتحِ اول است و همین تلفظ نیز ترجیح دارد و درست است. «تلفظ معیار» صرفاً برای وام‌واژه‌های عربی نیست، بلکه شامل تمام واژه‌های غیرفارسی و حتی فارسی نیز می‌شود، مانند «ترش» و «خنک» که دراصل /تُرُش/ و /خُنُک/ (بر وزن «تپل») بوده‌اند یا مثلاً «پنچرِ» انگلیسی و صدها واژهٔ دیگر که تلفظی متفاوت با تلفظِ رایجشان در فارسی دارند. یادآوری: تلفظِ معیارِ واژه‌ها در فارسیِ امروز را باید در فرهنگ‌های معتبر به‌ویژه این کتاب جست‌وجو کرد: فرهنگ آوایی فارسی، گیتی دیهیم، انتشارات فرهنگ معاصر. ۱۴۰۰/۰۵/۱۷ سید محمد بصام @Matnook_com instagram.com/matnook_com
