دعوت به یک جنبش مطالعاتی و فکری در حوزه فلسفه و اندیشه سیاسی | رخداد تازه(مصطفی مهرآیین)

دعوت به یک جنبش مطالعاتی و فکری در حوزه فلسفه و اندیشه سیاسی

1.بنا به نظریه های جدید ایدئولوژی که توسط کسانی چون آن سوئیدلر،روبرت وسنو،کلیفورد گیرتز، جفری الکساندر، منصور معدل، رزالیند کوارد، الکساندر تاد،ویکتورترنر و...مطرح شده است، ایدئولوژی صرفاً مجموعه ای از ارزش ها و باورهای درونی شده(دورکیم)، نظام های معنایی کلان(وبر)، ایدئولوژی کاذب(مارکس)،آگاهی انقلابی راهنمای حزب(لنین)، آگاهی مقاومت گر جامعه مدنی(گرامشی)، گونه ای پراکسیس اجتماعی/مادی(آلتوسر، تربورن)، استراتژی برگزیده دارای بنیاد مادی(پرزورسکی، بوراووی)، ...نیست. به باور سوئیدلر، ایدئولوژیِ صرفاً مجموعه ای از اندیشه های موجود در درون اذهان مردم یا در درون یک متن به اتمام رسیده نیست. ایدئولوژی «ظرفی است که استراتژی های کنش از درون آن بیرون می آیند و بر مبنای قابلیت های آن ساخته می شوند» ( منصور معدل) ایدئولوژی را می توان در تلاش های مردم برای پی ریزی کردن و مشخص کردن استراتژی های کنش هایشان و در فعالیت ها و مصنوعات فکری تولیدکنندگان ایدئولوژی مشاهده کرد (وسنو، معدل). ایدئولوژی از طریق مجموعه ای از اعمال و کردارهای گفتمانی ]همچون وعظ، سخنرانی، متن، نمادها، مناسک و شعائر و....[ و محصور در درون چارچوبی از اعمال و کردارهای غیر گفتمانی ]همچون تأیید یا مجازات[ عمل می کند. از اینرو، ایدئولوژی به مثابة «گفتمان» مفهوم سازی می شود. گفتمان شامل مجموعه ای از اصول عام، مفاهیم، نمادها و شعائری است که کنش انسانی را در یک دورة خاص تاریخی شکل می دهند و کنشگران اجتماعی در برخورد با مسائلی که در یک دورة خاص تاریخی با آن ها روبرو هستند از آن ها استفاده می کنند. گفتمان، اسلوب، شیوه یا روشی است که افراد بر مبنای آن استراتژی های کنش خود را تعریف می کنند. گفتمان تعیین می کند که چه مسائل و موضوعاتی مطرح شوند و چه مسائل و موضوعاتی نادیده انگاشته شوند. گفتمان در تعیین اینکه چه ائتلاف هایی مجاز هستند و چه ائتلاف هایی مجاز نمی باشند، مؤثر است. گفتمان حد و حدود ظرفیت ها و فرصت های موجود برای پردازش توجیهات فکری در خصوص کنش های ]اجتماعی[ را مشخص می سازد. گفتمان امور اجباری، الزام آور و محدود کننده را به اموری مطلوب و خواستنی تبدیل می کنند: «آزاردهندگی و رنجش آور بودن محدودیت اخلاقی به عشق به تقوا و پرهیزگاری تغییر می یابد»(ترنر). در وضعیت های انقلابی نیز این گفتمان ها هستند که مشخص می سازند کنش انقلابی چیست و چگونه باید آن را عملی ساخت. اصولاً، شرایط انقلابی صرفاً وضعیت حاکمیت دوگانه نیست؛ بلکه حاکمیت دوگانه ای است که در نتیجة وجود دو دنیای ایدئولوژیک متضاد – ایدئولوژی دولت و ایدئولوژی مخالفان – بوجود می آید. گفتمان انقلابی به مخالفت با گفتمان دولت می پردازد و شیوة بدیلی از نگریستن به جامعه و حل کردن مشکلات زندگی اجتماعی را مطرح می سازد؛ جهان تازه ای که تحقق آن تنها از طریق کنش های انقلابی مستقیم و بی واسطه توده ها امکانپذیر است. گفتمان انقلابی در بافت تعامل دولت و مخالفانش و همچنین نبرد تبلیغاتی میان ایندو بوجود می آید - گفتمان هر یک از دو سوی این منازعه گفتمان دیگری را شکل می دهد. بسیج ایدئولوژیک صرفاً با درونی کردن نظام ارزشی جایگزین توسط مردم یا از طریق کارآیی سازمانی جنبش انقلابی انجام نمی گیرد؛ بسیج ایدئولوژیک از طریق «قلمرو گفتمانی» یعنی «فضا یا ساختار نمادین درون خود ایدئولوژی» (وسنو، معدل) صورت می گیرد. اگر بخواهیم با زبان اصطلاحات مارکسیست – لنینیستی سخن بگوئیم، این »فضای تنفس» است که با تعیین نوع استدلال های معنادار، موضوعات مربوط و اینکه چه کسی می تواند سخن بگوید، گفتمان را ساخت می دهد. قلمرو گفتمانی انقلابی به طور نظام مند باعث انقباض و کوچک شدن قلمرو گفتمانی دولت می شود و فضای تنفس آن را تنگ و محدود می کند. در شرایط انقلابی، ایدئولوژی با مهار کنش انسانی در قلمرو منطق و پویایی درونی خاص خود بر وجود انقلابیون حاکم می شود. ایدئولوژی ذهنیت معتقدانش را دگرگون می سازد و درد و رنج و مرگ احتمالی آنها را تابع دریافت خود از معنای زندگی قرار می دهد(وسنو، معدل).
2. اگر ایدئولوژی ها یا گفتمان های موجود در هر دوره تاریخی خاص از چنان اهمیتی برخوردارند که استراتژی کنش یک جامعه در برخورد با مسائلش را تعیین می کنند و حد و حدود توجیهات فکری آن جامعه در برخورد با مسائل و مشکلات و کنش های اجتماعی اش را شکل می دهند، می توان مدعی شد که گفتمان یا ایدئولوژی حاکم بر مردمان یک جامعه، بویژه نیروهای فعال آن جامعه، مهمترین عامل تعیین کننده سرنوشت آن ها در مقابل سیاست های نظام سیاسی حاکم است: لزوم پذیرفتن این سیاست ها، خنثی کردن آن هاوارونه کردن آن ها، شکست دادن آن ها، اصلاح کردن آن ها و... توسط گفتمان تعیین می شود.