کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹؛ اضمحلال سلسلۀ قاجار و به‌روی کار آمدن س | صادق زیباکلام - Sadegh Zibakalam
کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹؛ اضمحلال سلسلۀ قاجار و به‌روی کار آمدن سلسلۀ پهلوی | ۲ بهمن ۱۴۰۲
۱۰ جلسه درس‌گفتار حضوری با صادق زیباکلام
شاید کمتر پدیده‌ای را بتوان سراغ گرفت که به‌اندازۀ «کودتای سوم اسفند» باعث تغییرات بنیادین در ایران معاصر شده باشد. اضمحلال سلطنت ۱۴۰ سالۀ قاجارها و ایجاد سلسلۀ پهلوی، تنها پی‌آمدهای آن نبود. آن کودتا زمینه‌ساز ایجاد یک ایران دیگری گردید. ایرانی که از هر منظر کاملاً با ایران قبل از کودتا تغییر یافته بود. اگر تصویری از ایران مقارن با سوم اسفند ۱۲۹۹ گرفته می‌شد و سپس تصویر دیگری، ۲۰ سال بعدش، زمانی که متفقین ایران را اِشغال نموده و رضاشاه را برکنار نمودند گرفته می‌شد، و آن دو تصویر در کنار یکدیگر قرار می‌گرفتند، به‌زحمت می‌شد باور کرد که آن دو تصویر تعلق به یک کشور دارند. روایت رسمی بعد از انقلاب، کودتا را «طراحی انگلستان به‌منظور تأسیس پهلوی‌ها» می‌داند. اما نگاهی به‌وضعیت ایران مقارن با کودتا، تصویر دیگری ارائه می‌دهد.
اگر یک دور ۳۶۰ درجه در ایران ۱۲۹۹ می‌زدیم، وضعیت کشور باورنکردنی بود. سیستان و بلوچستان در دست قبایل بلوچ و بیرجند، تیول خاندان خزیمۀ علم. در مشهد و شهرهای بزرگ خراسان، کلنل محمدتقی‌خان پسیان، فرماندۀ ژاندارمری، خرج خود را از تهران جدا کرده و در بیرون شهرها هم دسته‌جات مسلح ترکمن قدرت داشتند. بر مازندران، خاندان تنکابنی‌ها و در گیلان، میرزا کوچک‌خان اعلان جمهوری سوسیالیستی کرده و درصدد حرکت به‌سمت تهران بود. بخش‌های وسیعی از آذربایجان در دست اقبال‌السلطنه ماکویی و تبریز در دست فرقۀ دمکرات به‌رهبری شیخ محمد خیابانی بود. کردستان دست اکراد به‌رهبری اسماعیل خان سمیتقو و شیخ خزعل و عشایر عرب، سال‌ها می‌شد که بر خوزستان، که نام آن «عربستان» بود، فرمانروایی می‌کردند و عملاً دیگر ارتباطی با تهران نداشتند. فارس و اصفهان هم که همواره تیول قشقایی‌ها، بختیاری‌ها، دشمن‌زیاری‌ها، دره‌شوری‌ها و... می‌بود.
مهم‌تر از این‌که آیا کودتا را لندن طراحی کرده بود یا آن‌گونه که من باور دارم، خود ایرانیان آن را به‌راه می‌اندازند، این پرسش است که اساساً چرا و چگونه آن وضعیت به‌وجود آمده بود؟ اگر آن شرایط ادامه می‌یافت، بعید به‌نظر می‌رسید ایران به‌صورت یکپارجه باقی می‌ماند.
واقعیت آن است که آن وضعیت «تفرقه بیانداز و حکومت کن»، اتفاقاً مطلوب لندن می‌بوده. بنابراین نه کودتا و نه تحولات بعد از آن، نه ارتباطی به انگلستان پیدا می‌کند، نه به غرب و یا آمریکا. آن تحول هر چه بود، پاسخ خود ایرانیان به آن وضعیت بود.
از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ تا اضمحلال قاجارها و تشکیل سلسلۀ پهلوی
زمان: از بهمن‌ماه ۱۴۰۲ | جمعه‌ها، ساعت ۱۰:۰۰ الی ۱۳:۰۰
مکان: تهران، خیابان وصال شیرازی، بین کشاورز و ایتالیا، کوچۀ شیرین بیانی (مریم)، موزۀ تصاویر معاصر
