کتاب صفر توسعه محسن رنانی کتاب صفر توسعه (کتاب توسعه ۱۴۰۰) | جامعه شناسی اقتصادی وتوسعه
کتاب صفر توسعه
محسن رنانی
کتاب صفر توسعه (کتاب توسعه ۱۴۰۰) منتشر شد. این نخستین کتاب از یکصد کتابی است که امیدوارم تا پایان این قرن (هر سال یک «کتاب توسعه») توسط پویش فکری توسعه منتشر شود. این، کتاب نیست، بلکه یک خط‌کش است، «خط‌کش توسعه» در یکصد سال گذشته، بی نقشه علمی (نظریه توسعه) و بی خط‌کش (شاخص‌های ارزیابی)، در راه توسعه گام نهادیم و برای تداوم این رفتن، بخش اعظم منابع نفت را سوزاندیم، منابع آب را تبخیر کردیم، معادن را تخلیه کردیم و جنگل‌ها را تراشیدیم. در این یکصدسال، نقشه راه توسعه کشور، همان حدیث آرزومندی و منویات مقامات عالی بوده است که هربار در «برنامه‌های عمرانی» یا «برنامه‌های توسعه»، یا کتاب «به سوی تمدن بزرگ» یا سند «چشم‌انداز بیست ساله» منعکس شده و برای سالهای بلندی تمام منابع و امکانات کشور برای تحقق آن آرزوهای عمدتاً متوهمانه، بسیج شده است. و در آخر آنچه برای ملت ما مانده است، یا باد بوده یا تورم بوده یا فقر بوده یا شکاف طبقاتی. و طُرفه آن‌که معماران این برنامه‌ها، هیچ خط‌کش یا شاقولی هم برای اندازه‌گیری بنایی که در اندیشه ساخت آن بودند معرفی نمی‌کردند. و هیچ بنیادی و نهادی نیز در عمل مسئول دیده‌بانی و رصد این طرح‌های عظیم نبود. در واقع نهادهایی بوده است (مثل سازمان برنامه)، اما در این نهادها کسی را توان یا جرأت آن نبود که شاقول را بگذارد کنار دیوار سیاست‌ها و برنامه‌ها و بگوید آقایان این دیوار کج است و هرچه پیش می‌رود کج‌تر می‌شود. و البته این سکوت تحقیرآمیز، خاصیت «نان دولت» خوردن است که در همه حکومت‌ها بوده است.
کتاب توسعه، کتاب نیست، خط‌کشی است که به کمک آن می‌توانیم سال‌به‌سال و برنامه‌به‌برنامه و دولت‌به‌دولت، روندها و مسیر حرکت توسعه را در کشورمان دیده‌بانی کنیم. این نخستین بار است که یک نهاد پژوهشی مدنی چنین وظیفه سنگینی را بر عهده می‌‌گیرد (البته نسخه مقدماتی کتاب توسعه یک بار نیز در سال ۱۳۹۹ توسط پویش فکری توسعه منتشر شده است). هنر این کتاب این است که علاوه بر تحلیل نمودارها و شاخص‌های توسعه در حوزه‌های مختلف (اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، فردی و محیط زیستی)، به کمک نزدیک به 83 هزار داده و اطلاعات، و از دل سه هزار شاخص و نماگر، توانسته است 380 شاخص توسعه را استخراج و به کمک آنها نقشه توسعه ایران را ترسیم کند. به نقشه توسعه ایران (نقشه زیر) نگاه کنید. ترکیب سه رنگ پرچم ایران، متشکل از 380 مربع است که هر مربع نماینده یک شاخص است. خانه‌های سبز شاخص‌هایی هستند که حداقل ده واحد (از صد واحد) بالاتر از میانگین جهانی هستند. خانه‌های سفید شاخص‌هایی هستند که در محدوده میانگین جهانی هستند (ده واحد پایین تا ده واحد بالای میانگین جهانی) و خانه‌های قرمز رنگ شاخص‌هایی هستند که ده واحد و بیشتر، زیر میانگین جهانی هستند. دقت کنید، در این نقشه، همه شاخص‌های ضعیف با رنگ قرمز در پایین نقشه ایران کنار هم چیده شده‌اند و همه شاخص‌های متوسط با رنگ سفید در وسط نقشه و همه شاخص‌های قوی با رنگ سبز در بالای نقشه، تا رنگ پرچم ایران را تداعی کنند. این بدین معنی است که در سالهای آینده، هرچه رنگ نقشه ایران به سمت سبزی برود یعنی، به طورکلی و در سطح ملی، ما داریم به سمت توسعه بیشتر، حرکت می‌کنیم؛ و اگر به سمت قرمزی بیشتر برود به معنی پس‌روی کشور است. نقشه توسعه امروز ایران بیشتر به قرمزی می‌زند. یعنی از 380 شاخص توسعه در سطح ملی، 158 تای آن بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی است. این حاصل یکصد سال فروش نفت و تلاش‌های دو نظام سیاسی در ایران و هفت دهه برنامه‌ریزی توسعه است. اکنون به نقشه توسعه دانمارک نگاه کنید (نقشه بعدی)، تقریبا کل نقشه به سبزی می زند. دانمارکی که نفت ندارد و تنها یکصد سال است که مرزهایش به شکل کشور مستقل امروزی تثبیت شده است و تنها از بعد از جنگ جهانی دوم فرصت یافت درباره توسعه خودش فکری و کاری بکند. با دست‌و‌فرمانِ امروز نظام تدبیر، این که اصولا در سالهای آینده نقشه توسعه ایران به سوی سبزی بیشتر می‌رود یا نه هنوز معلوم نیست. آیا مردم صبوری لازم را برای گذار آرام از این دوره دارند؟ آیا حکومت اصولا توسعه می‌خواهد؟ آیا اگر توسعه می‌خواهد اصولا توانایی ایجاد «فضای امکان» برای توسعه را دارد؟ این پرسش‌ها دستکم الان پاسخ روشنی ندارد. اما کتاب توسعه دستکم می‌تواند راه را بر ادعاهای شعاری و فریبناک دولت‌های مختلف در زمینه توسعه ببندد.
اما علی‌رغم همه این دشواریها، نگرانی‌ها و ابهامات، تحولاتی که امروز زیر پوست جامعه و اقتصاد ما در جریان است، چنان قدرتمند است که به گمانم از این پس ........
