زنان و تغییرات ساختاری خانواده در ایران سحر گرمابدشتی ﺟﺎمعه | جامعه شناسی در یک نگاه
زنان و تغییرات ساختاری خانواده در ایران
سحر گرمابدشتی
ﺟﺎمعه اﻳﺮان ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﻮاﻣﻊ ﻏﻴﺮاروﭘﺎیی از ﺗﺄﺛﻴﺮات اﻧﻘـﻼب صنعتی ﻣﺼـﻮن ﻧﻤﺎﻧـﺪ و ﺧﻮاه ناﺧﻮاه بر اﺛﺮ ﺗﻤﺎس ﺑﺎ اروﭘﺎی صنعتی شده به دﮔﺮﮔﻮنی هایی ﺗﻦ در داد؛ ﺗﻐﻴﻴـﺮ در ﻧﻘـﺶ ﺟﻨﺴﻴﺖ یکی از آن ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺑﻮد. ﺷﺎﻳﺎن ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻳﺮ ﺟﻮاﻣﻊ ﺳـنتی، ﺑﻪ معنیﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﻘﺶ زﻧﺎن در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد. اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺘﻦ آزادانه ﻣﺴﺌﻠﻪ زﻧﺎن در ﺟﺎﻣﻌﻪ و مسئله انگیز بودن رابطه زن و ﻣﺮد بود. ﺑـﺎ اﻳـﻦﺣـﺎل ﺣﻀﻮر زﻧﺎن در ﺟﺎمعه سنتی اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﻪ وﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ و ﻧﻘﺶ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻧﻘﺶ سنتی که صدﻫﺎ ﺳـﺎل الگوی راﻳﺞ ﺑﻮد، دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ. تغییر نقش جنسیت در ایران (همچنین در سایر نقاط دنیا) با دگرگونی هایی در عرصه های مختلف از جمله کسب وکار، تحصیلات و سیاست همراه بوده است. در ایران نیز در راه تغییر نقش جنسیت، همین عوامل به نحوی در کار بوده است.
ﮔﺸﺎﻳﺶ ﺟﺎمعه اﻳﺮان به ﺳﻮی آورده های ﺗﻤﺪن ﺟﺪﻳﺪ، دگرگونی های ﺑﺴﻴﺎری ﺑﻪﺑـﺎر آورد ﻛﻪ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آنها ﺣﺮﻛﺖ زن از ﺧﺎﻧﻪ و دﺳﺘﻴﺎبی وی ﺑﻪ ﺑﺎزار اﺷـﺘﻐﺎل اﺳـﺖ. اﻳـﻦ ﭘﺪﻳـﺪه، ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺑﻪوﻳﮋه ﺧﺎﻧﻮاده اﻳﺮانی را از ﺟﻬﺎتی ﺑﺴﻴﺎر تحت ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار داد. واﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ورود ﻣﺮد ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺧﺮوج زن از ﺧﺎﻧﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻧﺒﻮده است. زﻳﺮا ﺧﺮوج زن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻓﻀﺎﻫﺎی ﺗﺎزه تلقی ﺷﺪه اﺳﺖ، در ﺻـﻮرتیﻛـﻪ ورود ﻣـﺮد ﺑـﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻋﻘﺎﻳﺪ و ارزش های منفی و ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﺮ خانه داری، ﺳﺨﻴﻒ تلقی می ﺷـﻮد. ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﻧﻘﺶ ﺟﻨﺴﻴﺖ ﺑﺮای زن اﻣﺮی ﻣﻄﻠﻮب و ﺑﺮای ﻣﺮد اﻣﺮی ﺗﺤﻘﻴﺮآﻣﻴﺰ ﺑﻪﺷﻤﺎر می رود. ﻫﻨﻮز در اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ، خانه داری در وﺟﺪان آﮔﺎه ﻳـﺎ ﻧﺎآﮔـﺎه اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎی دوری از ﻗﺪرت اﺟﺘﻤﺎعی، اﻧﺠﺎم عملی ﻏﻴﺮﻣﻮﻟﺪ، ﻏﻴﺮﺟﺪی و ﻏﻴﺮاﺳﺎسی تلقی می ﺷـﻮد. زﻧـﺎن ﺑـﺎ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژی اﻓﺮاطی ﻧﻴﺰ ﺧﺮوج از ﺧﺎﻧﻪ را ﺑﻪ ﻣﻨﺰله ﻓﺮار از ﺑﻨﺪ اﺳﺎرت و اﻧﺠﺎم ﻛﺎر ﺗﺤﻘﻴﺮآﻣﻴﺰ ﺧﺎﻧﻪداری تلقی میﻛﻨﻨﺪ.
از ﺑﺮرسیﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﭼﻨﻴﻦ برمی آﻳﺪ ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﻧﻘﺶ اﺟﺘﻤﺎعی زنان، ﻛـﻪ اﺷـﺘﻐﺎل از ﺷﺎﺧﺺ های اصلی آن است، در اﻳﺮان ﻫﻨﻮز مسئله اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا «رو آوردن زﻧﺎن ﺑﻪ اﺷﺘﻐﺎل در ﺧﺎرج از ﻛﺎﻧﻮن ﺧﺎﻧﻮادگی» ﺑﻪ ﻗﻮل ﺑﺮخی ﺗﺄﺛﻴﺮی بهﺳﺰا در اﺑﻌﺎد ﻫﻮﻳـﺖ اﺟﺘﻤـﺎعی آﻧـﺎن داﺷﺘﻪ و اﻳﻦ اﻣﺮ، ﺑﻪ ﻧﻮبه خود، ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﻳﺶ اعتماد به ﻧﻔﺲ جامعه زﻧﺎن ﺷﺪه اﺳـﺖ. اﺣـﺮاز ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎعی ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮی ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ شخصیتی برﺟﺎ میﮔﺬارد، ﺗﺎ ﺣﺪودی ﻣﻌﻀﻼت ﻧﺎشی از اﺷﺘﻐﺎل دوﮔﺎﻧﻪ را ﻫﻤﻮار ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ. اﻟﺒﺘﻪ نه ﺗﻨﻬـﺎ راه اﻳـﻦ ﺗﺤـﻮل ﻫﻤﻴﺸـﻪ ﻫﻤـﻮار ﻧﻴﺴﺖ، اﺣﺘﻤﺎل ﻫﻢ دارد ﻛﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻀﺎد ارزشی، در اﻳﻔـﺎی ﻧﻘـﺶﻫـﺎ ﺗﻌﺎرﺿـﺎتی ﭘﺪﻳـﺪ آید.
تحقیقاتی که در ایران درباره ﻗﺪرت در ﺧﺎﻧﻮاده، ﻧﻘﺶ زن، اﺷﺘﻐﺎل زنان و تصمیمﮔﻴـﺮی در ﺧﺎﻧﻮاده اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ، ﮔﺎهی ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ضمنی ﻳﺎ ﺻﺮﻳﺢ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژی نقشﻫﺎی سنتی ﻧﻴﺰ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ. تحقیقات و بحث های مربوط به قدرت در ﺧـﺎﻧﻮاده و ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ در ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎی اﻳﺮانی ﺑﺮ ﻣﺤﻮر اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع میﮔﺮدد ﻛﻪ ﻗﺪرت ﺗﺎ ﭼﻪﺣﺪ ﺑﻪﺷﻜﻞ ﻣﺘﻤﺮﻛـﺰ ﻳـﺎ ﻣﺴﺎوی در ﺧﺎﻧﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ. اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻜﺮر از واژه دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴـﻚ، ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ اﻳـﻦ ﻓﻜـﺮ را ﺗﺪاعی میﻛﻨﺪ ﻛﻪ در خانوادهﻫﺎیی ﻛﻪ ﺗﻤﺮﻛﺰ ﻗﺪرت وﺟﻮد دارد، ﻣﺮدﺳﺎﻻری (سنتی) ﻫﻨﺠـﺎر ﻏﺎﻟﺐ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ، وﺿﻊ ﻧﺎﻣﻄﻠﻮب ﺑﺮﻗﺮار است.
ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺤﺚﻫﺎی ﺑﺎﻻ، ﻇﺎﻫﺮ اﻣﺮ از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﻧﻘﺶ ﺟﻨﺴﻴﺖ و اﻓﺰاﻳﺶ ﻗﺪرت زﻧﺎن و آﮔﺎهی از ﻣﻮﺿﻊ ﺿﻌﻒ زﻧﺎن در ﮔﺬﺷـﺘﻪ، درون ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎ ﻧـﻮعی ﺟﺪال ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺪرت ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ. ﺣﻀـﻮر ﺗﺸـﻨﺠﺎت و ﻣﻌﻀﻼت ﺧﺎﻧﻮادگی ﺑﻪرﻏﻢ ﻧﺰدیکی ﺑﻪ ﺑﺮاﺑﺮی در ﻗﺪرت ﻳﺎ به اﺻﻄﻼح ﺳـﺎﺧﺘﺎر دﻣﻮﻛﺮاﺗﻴـﻚ، در ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ است.
