کمدی فلسفی در باغ روان‌شناسی: نگاهی به کتاب «از خیام تا یالوم | سروش دباغ
کمدی فلسفی در باغ روان‌شناسی:
نگاهی به کتاب «از خیام تا یالوم»
بنیامین قوجوق
1 مقدمه
کتاب فلسفی-روان‌شناسی «از خیام تا یالوم» کتابی ارزشمند است که مفاهیم مهم اگزیستانسیل را در قالب بررسی تطبیقی سهراب سپهری و سایر متفکران سنتی و مدرن بیان می‌کند. به گفته دکتر سروش دباغ، این کتاب آخرین ایستگاه از پروژه «سلوک معنوی در روزگار کنونی» اوست که روزگاری تعبیر «طرح‌واژه‌ای از عرفان مدرن» را بیشتر برایش به کار می‌برد. برای آشنایی با این پروژه و فلسفه‌ها و اندیشه‌های ارزشمند آن می‌توان آثار «آبی دریای بی‌کران» ، «حریم علف‌های قربت» ، «از سهروردی تا سپهری» و «از خیام تا یالوم» از دکتر سروش دباغ را به ترتیب مذکور مطالعه کرد. شایان ذکر است که پروژه «سلوک معنوی در روزگار کنونی» در بسیاری جهات درکنار بررسی تطبیقی سپهری با سایر متفکران صورت گرفته است. اگر خواننده تمایل به مطالعه دقیق‌تر سپهری‌پژوهی‌های دکتر دباغ دارد، می‌تواند آثار «در سپهر سپهری» ، «فلسفه لاجوردی سپهری» و «نبض خیس صبح» را نیز با ترتیب مذکور بخواند .
این مقاله نگاهی به کتاب ارزشمند «از خیام تا یالوم» است و آن را به صورت خلاصه با زبان تمثیلی بررسی می‌کند . آنچه نوشتن این متن را تشویق کرد این است که فصل‌های کتاب «از خیام تا یالوم» بر اساس شخصیت‌های فلسفی-عرفانی تنظیم شده‌اند؛ این باعث شده است برخی از مطالب در فصول مختلف چند بار تکرار شوند و همچنین برخی از مطالب مربوط به هم بین چند فصل تقسیم شوند و بین آنها فاصله بیفتد. در این نوشتار، مطالب مربوطه‌ی مندرج در کتاب در کنار هم خلاصه گشته‌اند و برخی توضیحات اضافی نگارنده نیز ذکر گشته است تا شاید به خواننده کتاب برای فهم بهتر آن یاری رساند.
نام این نوشتار مُلهَم از نام کتاب «کمدی الهی» دانته است که در آن دانته به همراه ویرژیل، شاعر رومی، راهی سفری دراز از جهنم به سمت فردوس می‌شود. در این نوشتار نیز ما دکتر سروش دباغ را در نظر می‌گیریم که به همراه سهراب سپهری، شاعر معاصر ایرانی، به سفری اگزیستانسیل می‌رود و در باغی فلسفی-روانشناسانه قدم می‌زنند . در سالیان اخیر این شیوه دباغ بوده است که به تحلیل آثار سپهری اکتفا نمی‌کند و به بهانه آن، مفاهیم عمیق فلسفی و روان‌شناسی اگزیستانسیل را بیان می‌کند؛ ما هم به همین دلیل این نوشتار را به مثابه سفر دباغ با سپهری در باغی فلسفی-روان‌شناسی می‌انگاریم. همچنین می‌توان لغت «کمدی» در عنوان این نوشتار را تا حدودی مربوط به مفهوم «طنز الهیاتی»، از مفاهیم برساخته دباغ، دانست؛ مفهومی که در آن نگرش طنازانه و تَسخَرآمیزی با موضوع الهیاتی مطرح می‌شود و به دو دسته طنز توأم با اعتراض و طنز عاری از اعتراض تقسیم می‌شود .
دباغ و سپهری روبه‌روی باغستان فلسفه قرار دارند. یکی‌شان کمی دیرتر می‌آید و از دیگری عذرخواهی می‌کند. وارد باغستان می‌شوند، باغستانی از جنس فلسفه وجود و روان‌شناسی اگزیستانسیل.
2 باغ اول: معنای زندگی
باغ اول معنای زندگی است. این باغ یکی از چهار مسلّم هستی – «معنای زندگی»، «مرگ»، «تنهایی» و «آزادی و مسئولیت» – از دیدگاه اروین یالوم است. دباغ و سپهری در این باغ دو کارگر را می‌بینند که یکی زمین را می‌کند و دیگری آن را پر می‌کند. دباغ دلیل این کار را می‌پرسد و جواب می‌شنود که سومین کارگر که نهال‌ها را می‌کاشت بیمار است و نیامده! آنها دستمزد می‌گیرند پس این کارشان هدف دارد ولی خالی از معناست. اینجاست که معنای زندگی پرسشی عمیق می‌شود . این پرسش گریبان تولستوی و جوزف برویر ، استاد فروید، را هم گرفته است.
یالوم را می‌بینند که دو معنای زندگی را برای آنها شرح می‌دهد. «معنای کیهانی» که دل در گرو ساحتی قدسی یا معنوی دارد و با خوانش دینی هم سازگار است. در این معنی انسان به داده‌های هستی و نظم برتر جهان می‌اندیشد، می‌داند که معنی‌ای در جهان وجود دارد و می‌کوشد که آن معنی را کشف کند. یونگ – که خود دیدگاهی معنوی دارد – این معنی را تکمیل کار آفرینش توسط انسان می‌داند؛ دیدگاهی که با نظرگاه نیکوس کازانتزاکیس که می‌گوید خداوند آفرینش را نیمه‌کاره رها کرده تا انسان آن را کامل کند ، مطابقت دارد.
معنای دوم زندگی «معنای شخصی و دنیوی» است. این معنی در دنیای مدرن رازگشایی‌شده بیشتر رواج یافته است و تطابق با فلسفه اگزیتانسیل دارد. همان‌طور که کامو و سارتر وصف می‌کنند، انسان جهان را بی‌معنی می‌یابد و خودش معنی برای زندگی‌اش می‌سازد. یالوم نوع‌دوستی، فداکاری و خلاقیت را از جمله معانی برساخته دنیوی برمی‌شمارد. معنای دنیوی همچنین نزدیکی با روان‌شناسی مثبت‌گرا به روایت سلیگمن دارد، وقتی انسان با سپاسگزاری و هیجانات مثبت به زندگی خود معنا می‌دهد.
@neeloofaran
