غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری یا به اخت | زمستان
غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری یا به اختصار خیام همه‌چیزدانی ایرانی در دوران سلجوقیان بود.
بسیاری خیام را به دلیل اشعارش می‌شناسند اما او فردی با اندیشه‌ای پیچیده و نابغه‌ای در زمینه علوم مختلف از جمله ریاضیات، فلسفه و ستاره‌شناسی هم بود.
در دوران ملک شاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک به دلیل اهمیتی که برای علم و هنر قائل بودند ایران در این زمینه‌ها رشد بسیار زیادی کرد، در آن دوران آموزش علم و سواد بسیار رونق گرفت و مدارس مختلفی (که با نام نظامیه شناخته می‌شدند) نیز تاسیس شد. خیام علوم مختلف را در شهر سمرقند، که در آن دوران بخشی از ایران بود، یاد گرفت.
ملک شاه به نخبگان برای حل مشکلات کشور اتکا میکرد. خیام هم به دلیل نشان دادن استعداد خود و هوش بالا توانست به دربار سلجوقیان راه پیدا کند.
یکی از مهمترین کارهای خیام هم در همان دوران انجام شد که با ایجاد تیمی تحقیقاتی برای بررسی ستارگان و ارائه محاسبات بر اساس بررسی حرکت ستارگان توانست تقویمی بسیار دقیق را برای استفاده بازرگانان، کشاورزان و دربار آن دوران ایجاد کند. دقت محاسبات خیام به حدی بوده که امروز هم برای ما مورد استفاده است و خطای بسیار اندک دارد. (خیام یک سال را با دقت دوازده رقم اعشار محاسبه کرد)
خیام در آن دوران به حرکت سیارات هم آگاه بود و قبل از کوپرنیک میدانست که سیارات در حال گردش به دور خورشید هستند و برای وی این مسئله بسیار ساده و ابتدایی بوده است.
در ریاضیات هم خیام کاری بسیار هوشمندانه انجام داد که طبقه بندی معادله‌های درجه اول، دوم و سوم بوده و همچنین ارائه راه حل با استفاده از هندسه برای آنها بود. جرج سارتن، نویسنده کتاب مقدمه‌ای بر تاریخ علم، خیام را یکی از بزرگترین ریاضی‌دانان در دوران قرون وسطا معرفی میکند.
همچنین باید به رباعیات و اشعار خیام اشاره کنیم، در نقاط مختلفی از این کره زمین اشعار خیام روی خوانندگان مختلف تاثیر گذاشته و مورد الهام بسیاری نویسندگان بوده است، به تلاش ادوارد فیتزجرالد بوده که اشعار خیام اولین بار به انگلیسی ترجمه شده و بسیاری در غرب با وی آشنا شدند و افراد دیگری نیز روی به ترجمه آثار او آوردند.
فلسفه و اندیشه خیام نیز بسیار مفصل بوده و تفکراتی بسیار پیچیده داشته که از آن برداشت‌های مختلفی در زمینه‌های مختلف صورت گرفته است.
خود خیام میگوید:
گر من ز می مُغانه مستم، هستم، گر کافِر و گَبْر و بت‌پرستم، هستم، هر طایفه‌ای به من گمانی دارد، من زانِ خودم، چُنان‌که هستم هستم
برای فهم اندیشه خیام کتب مختلفی نوشته شده که یکی از آنها ترانه‌های خیام از صادق هدایت است.
