اخلاق و سیاست. بخش دوم هر جا وقتی سیاست میزان حکم اخلاقی شود | رضا داوري اردكاني

اخلاق و سیاست. بخش دوم

هر جا وقتی سیاست میزان حکم اخلاقی شود، اخلاق پوشیده می ماند. اگر در اروپا کسانی مثلاً نیولیبرالیسم را میزان و ملاک اخلاق می دانند، در جای دیگر ممکن است مثلاً شیوه ساده زیستی مثال خیر و تخلف یا ترک اولایی در شریعت مثال شرّ تلقی شود و با نظر به این موازین در مورد اشخاص و کارهایشان حکم کنند، در این صورت بسیاری خیرها از نظر می افتد و راه بعضی شرها گشوده می شود. بهرحال اقتضای فکر و عمل جهان کنونی مهجوری و غربت اخلاق است. مثال روشنی بزنم اشخاص با حسن نیت که شاید احساسات و عادات اخلاقی خوب هم داشته باشند حرف های خوبی می-زنند و رفتارهای درستی را پیشنهاد می کنند اما با دقت در بعضی از این حرف ها غربت اخلاق را می توان دریافت. ما هر روز اینجا و آنجا مثلاً می خوانیم و می شنویم که «گرانی ها حاصل فقدان نظارت است» یا «قوانین ضد اسیدپاشی بازدارنده نیست» و ... گویندگان این قبیل سخنان، مسلماً حسن نیت دارند و سخنشان هم به اعتباری درست است اما چه کنیم که در آنها امیدی به اخلاق نمی بینیم.

مسلماً مجرمان و تبهکاران و متجاوزان به حقوق مردم باید مجازات شوند اما به صرف مجازات، جرم و تجاوز از میان نمی رود. در باب بازدارندگی قانون در جای دیگر باید بحث کرد. در اینجا به این اشاره اکتفا می شود که به صرف وضع قانون نمی توان از کارهای زشتی مثل اسیدپاشی و گران فروشی جلوگیری کرد وقتی در جامعه اخلاق قوت و نفوذ ندارد و بدکاران پناه و پشتیبان دارند و کار آنان چنانکه باید زشت تلقی نمی شود. مجازات اثری ندارد وانگهی قانونگذران در هنگام وضع قانون باید توجه داشته باشند که قانون چه مقامی در زندگی مردم و در روابط و کار و بار آنان دارد و اگر صرفاً ترساننده است و احترامی در نزد جامعه ندارد، آیا کافیست که برای جلوگیری از شیوع جرم و خلافکاری ترس از مجازات در جامعه ایجاد کرد. جرم و تخلف در زمره امور استثنایی و سرپیچی از قانون است. سرپیچی از قانون مجازات دارد. شاید تشدید مجازات در شرایط بحرانی هم وجهی داشته باشد اما بهتر است به جای افزودن بر حجم قوانین، به فکر وضعی بود که جرم و گناه و تخلف در جامعه زشت و ناپسند باشد و زشتکاران و مجرمان پناهی در میان گروه هایی از مردم نداشته باشند.

باید فکری کرد که زشتی زشت از نظرها نیفتد و مردمان وجود زشتی را به عنوان امر عادی نپذیرند که ناگزیر با قانون به مقابله اش برخیزند و بالاخره از عهده هم برنیایند. اگر وضعی پیش آید که مردم بدی و جرم و گناه را عادی تلقی کنند، با هیچ قانونی از بدی و شر و جرم جلوگیری نمی توان کرد. در جامعه ای که صلاح و اخلاق رنگ باخته است چه بسا که امر به معروف و نهی از منکر نیز با ارتکاب منکر صورت گیرد و فی المثل اظهار نظر سیاسی را با توهین به صاحبنظر و بدنام کردنش پاسخ می گویند. جامعه فاسد با وضع قانون اصلاح نمی شود. چنانکه جامعه صالح، چندان نیازی به وضع قوانین ندارد. امروز رسم شده است که به قول حافظ همه به جای غمخواری خویش، غم روزگار می-خورند و درد ایدئولوژی دارند و برای دفاع از ایدئولوژی که البته اخلاق را هم به خود می بندد، هر خلاف و تجاوز و گناهی در نظرشان مباح می شود. در این وضع وظیفه اهل نظر و تفکر اینست که ببینند این اخلاق رو نهان کرده و از یاد رفته را کجا می توان جست و یافت. قول کانت شاید درست باشد که نیروی اخلاق در دل ماست. ما از آن روز که عهد را پذیرفتیم، دوستدار خیر و نگران شر شدیم ولی در سراسر تاریخ و در میان همه امم و ملل این دوستداری و نگرانی یکسان نبوده است. اکنون آدمی به خود چنان نگاه می کند که گویی با وسایلی که می سازد می تواند بر هر مشکلی فائق آمد. آدمی عظمت و کرامت دارد اما می تواند چندان دچار غفلت و غرور و جهل شود که خود را همه دان و همه توان بداند تا آنجا که جهان را با بی خردی خود نابود کند.

به این آیه کریمه توجه کنیم: «لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم ثم رددناه اسفل سافلین» درک اندکی از معنای این آیه که پنجاه سال برایم معما بود، مدیون دوست فقید گرانمایه ام مرحوم آقای دکتر احمد احمدی هستم که گفت اسفل سافلین حال است یعنی آدمی را که در بهترین تقویم آفریدیم. وقتی در سرازیری بود آزاد گذاشتیم (رها کردیم) تا سراسر دایره وجود را بپیماید. آدمی همیشه در مقام قرب نیست. دوری و غربت هم دارد. مهم احساس غربت است. آیا ما اکنون در اقوال و افعال خود اندیشه می کنیم و از خود می پرسیم به کدام سمت و سو می رویم و چه کرده ایم و چه می کنیم. اخلاق صرف درس نیست. درد است. آدمی از درد و از آزادی و اختیار می گریزد. «جمله عالم ز اختیار و هست خود/می گریزد در سر سرمست خود» ولی گاهی به جایی می رسد که اگر می خواهد آدمی بماند و به زندگی ادامه دهد باید درد را به جان بخرد و بیازماید. درد دوری از وطن حقیقی و وفاداری به عهد قدیم و صبر
@rezadavariardakani