الهیات فلسفی در سنت اسلامی سجاد رضوی (دانشگاه اکستر) | البساتین | محمدرضا معینی
الهیات فلسفی در سنت اسلامی سجاد رضوی (دانشگاه اکستر)
یکی از جنبه‌های تحلیلی در بسیاری از سنت‌های خداباورانه، اثبات وجود خدا، صورت‌بندی استدلالات و تعریف اصطلاحاتی برای گفتگو پیرامون خداست.
حمید عطایی نظری به تازگی پژوهشی مهم در دو جلد پیرامون تاریخ‌نگاری براهینِ اثباتِ خدا در الهیاتِ شیعی منتشر کرده است. از نظر تاریخی، این اثر از دوره الهیات سنتی در بغداد با متکلمانی همچون شیخ مفید (م. 413/1022) و سید مرتضی (م. 436/1044) آغاز شده و تا میرزا حسن لاهیجی (م. 1121/1709) در اواخر دوره صفوی امتداد می‌یابد. کتاب از نظر موضوعی نیز دسته‌بندی شده و بخشی از مباحث کتاب به کاربردهای ادله اثبات خدا در دوره الهیات جدید قرن بیستم و آغاز «کلام جدید» در فضای فارسی‌زبان اختصاص یافته است.
عطایی نظری در شش فصل، الگوهای مختلفِ استدلال بر وجود خدا را معرفی می‌کند: برهان کیهان‌شناختی (مبتنی بر حدوثِ عالم)، برهان کیهان‌شناختی فرعی (مبتنی بر حدوثِ صفات)، برهان طراحی (نظم)، برهان غایت‌شناختی بر اساس تخصیص (امکان صفات)، [برهان امکان و وجوب] و برهان وجودشناختی ابن سینا [صدیقین].
در میان پژوهش‌های حاضر، یک پژوهش مروری بسیار خوب درباره براهینِ اثباتِ خدا پژوهش کلاسیک هربرت دیویدسون است که توسط انتشارات وان‌ورلد بازنشر شده است. پژوهش دیگری که بر برهان ابن‌سینا برای اثبات خدا به عنوان واجب الوجود و مواجه با آن در سنت کلامی تمرکز کرده، رساله دکتری فیروزه ساعتچیان است که به صورت کتاب منتشر شده است. مقاله جدید دیگر، پژوهش خوبی است که رودولف و زایدل در مقایسه برخی سنت‌های اروپایی و رویکردهای معاصر ایرانی انجام داده‌اند.
بهترین مثال برای اینکه چگونه می‌توان براهین اثبات خدا را با اصطلاحات تحلیلی‌ای به بحث گذاشت که با ادبیات «الهیات فلسفی - Philosophical Theology» در اثبات خدا وارد در تعامل شود، کتاب صالح زارع‌پور است. زارع‌پور [تنها] پنج تقریر از برهان ابن‌سینا را بررسی کرده و آنچه بسیار مورد نیاز است، ادامه مسیر زارع‌پور برای سایر تقریرات و براهین است. به عنوان مثال در حال حاضر، عمده پژوهش‌های فلسفی درباره ملاصدرا بر کانت و ایده مشهور او در عدم پذیرش برهان وجودشناختی متمرکز شده است.
به طور روشن‌تر، مسیرِ حرکتِ رو به جلو برای تاریخ‌نگاری‌های دقیق‌تر از اندیشه‌هایِ الهیاتی در اسلام این است که ابزارهای تجزیه و تحلیل موجود در سنت‌های مختلف گردآوری شود و در سنتِ در حال توسعۀ فلسفۀ دین و الهیاتِ فلسفیِ جهانی به کار گرفته شود. برای به انجام رسیدنِ این پروژه پیچیده و بزرگِ تولید مدل‌های جایگزین و جدید برای گفتگو پیرامون خداوند، پژوهش عطایی نظری و پژوهش‌هایی مشابه آن ضروری خواهد بود.
چند نکته شایان ذکر دیگر درباره آثار دیگری در همین زمینه. به عنوان مثال، اثر کلاسیک دیگری در زبان فارسی کتاب «تبیین براهین اثبات خدا» از فیلسوف حوزوی برجسته [آیت الله] جوادی آملی است که در دهه 1980 میلادی [1360 شمسی] نگاشته شده. ترجمه خوبی از این کتاب به زبان انگلیسی دستیاب است. حدود یک دهه بعد، کتاب «سیری در ادله اثبات وجود خدا» از محسن غرویان منتشر شد که به برخی از مهم‌ترین استدلالات فلسفه دین، از جمله برهان وجودی آنسلم پرداخته است. اثر قابل استفاده دیگر، پژوهش محمدرضا اللواتی پیرامون برهان وجودی از ابن سینا تا ملاصدرا است که حدود دو دهه پیش منتشر شده و دستیاب است. دو اثر فارسی شایان ذکر دیگر: مطالعه حمید پارسانیا پیرامون برهان صدیقین ملاصدرا و زمینه عرفانی آن و مواجهات با آن و مطالعه حسین عشاقی درباره بیش از 200 تقریر از برهان صدیقین که مفصل‌تر از اغلب مطالعات این حوزه است.
مزیت پژوهش عطایی نظری، بررسی تمامی این آثار پیشین در فارسی و عربی و همچنین آثار انگلیسی همچون اثر مذکور دیویدسون، برای نگارش یک گزارش تاریخی قابل اتکاست. پژوهش دیگری که شاید جالب باشد این است که ببینیم حوزویان و متفکران معاصر چه براهین جدیدی برای اثبات خدا بیان می کنند، چیزی شبیه معادل اسلامی این اثر جالب توجه!
[پ.ن: متن فوق ترجمه رشتوی توییتری جناب آقای سجاد رضوی است. فهرست مطالب کتاب «تاریخ برهان‌های اثبات وجود خدا در کلام امامیّه: از مکتب بغداد تا مکتب اصفهان» اثر جناب آقای حمید عطایی نظری، از این پیوند دستیاب است.]
