از معنویت کهن تا معنویت مدرن در حاشیۀ نگاه دکتر عبدالکریمی ب | بیژن عبدالکریمی
از معنویت کهن تا معنویت مدرن در حاشیۀ نگاه دکتر عبدالکریمی به امکان تجربۀ امر دینی جعفر نکونام 24 فروردین 1402 ص 1 از 2
امکان تجربۀ امر دینی در نظر دکتر عبدالکریمی 12 فروردین 1402 با شگفتی توفیق یافتم صدای شیرین فرزانۀ گرامی آقای دکتر بیژن عبدالکریمی را از تلفن همراهم بشنوم. او از من روایتی را به این مضمون سراغ می‌گرفت که قرآن را چنان بخوانید که گویا جبرئیل بر قلبتان نازل کرده است و غرض او این بود که چنین روایتی دلالت دارد که تجربۀ نبوی تکرارپذیر است و به تعبیر او غار حرا بسته نیست؛ لذا دیگران هم می‌توانند به غار حرا در آیند و همان تجربه نبوی را در خود تکرار کنند. من چنین روایتی را سراغ نداشتم. ظاهراً آن عبارت از رؤیای پدر اقبال لاهورى بوده است که او را درحـال خـوانـدن قـرآن ديـده و بـه او گـفـته است: "چنان قرآن بخوان که گويي بر تو نازل شده است". (نک: اقبال شناسى، ص124). به هر حال، چنان به نظرم رسید که طبق نگاه سنتی تجربۀ نبوی تکرارپذیر نیست و لذا عرض کردم که در آیات و روایات و فهم سنتی از آنها چنین باوری یافت نمی‌شود. منتها پیش‌فرض ایشان این بود که تکرار تجربه نبوی برای دیگران هم امکان دارد و بر این نظر بود که هرکه چنین تجربه‌ای نداشته باشد و فقط مبتنی بر فراگیری از یک نهاد بیرونی باشد، دینش داعشی خواهد شد. دکتر عبدالکریمی از دینی سخن به میان می‌آورد که آن را دین اصیل می‌خواند و آن را عبارت از حضور در ساحت قدس و همنشینی با امر قدسی معرفی می‌کند. او بر این عقیده است که چنین دینی مطلوب است؛ به عکس دینی که مبتنی بر باورها و سنت‌های تاریخی است. او محصول چنین دینی را افراد داعشی معرفی می‌کند. دکتر عبدالکریمی بازگشت به دین اصیل را که همان گشودگی انسان به ساحت قدس و مأواگزیدن آدمی در این ساحت باشد، بعید می‌شمارد و لذا از این که دیگر امکان بازگشت به آن وجود ندارد، گویا افسوس می‌خورد؛ اما از نگاه برون‌دینی، چنین عدم امکانی افسوس ندارد؛ چرا که بدیل بهتر آن وجود دارد و آن معنویت جهانی و فراقومی است که آن نه تنها همدینان را پوشش می‌دهد که ناهمدینان را هم فرا می‌گیرد.
معنویت مبتنی بر عقلانیت کهن من اینک نمی‌خواهم سراغ آیات و روایاتی بروم که بر معنویت مطلوب دکتر عبدالکریمی دلالت داشته باشد؛ بلکه می‌خواهم از نگاه برون دینی به چنین معنویتی بنگرم. ظاهراً چیزی که نامبرده دنبالش است، معنویتی است که بر پایۀ عقلانیت دین تاریخی حاصل می‌گردد. منتها چنین معنویتی، خواه و ناخواه با ملزومات همان عقلانیت خواهد بود و این ناسازگار با چیزی است که نامبردۀ دنبال آن است و از عدم وجود آن افسوس می‌خورد؛ چون او می‌خواهد در چنان معنویتی خوی داعشی‌گری وجود نداشته باشد؛ یعنی برای مثال، شخص معنوی به وجوب جهاد ابتدایی و جواز برده‌داری قایل نباشد و در مقام تحقق آنها برنیاید؛ اما معنویت دین تاریخی نمی‌تواند از چنین خویی مبرا باشد؛ زیرا بر عقلانیتی حاصل از دین تاریخی استوار است. دین تاریخی دو گروه مؤمن و کافر تعریف کرده است و رفتار متفاوتی را در قبال آن دو گروه تجویز می‌کند. حتی میان آزادگان و بردگان و یا زنان و مردان هم تفاوت قرار داده است. دین تاریخی بر باورهایی مثل خدای متشخص انسانوار یا آخر الزمان و بهشت و جهنمی استوار است که هیچ تکیه گاهی جز ایمان دینی ندارد؛ یعنی هرگز با عقل مستقل بشری قابل اثبات نیست و زندگی مسالمت‌آمیز میان پیروان ادیان مختلف را تأمین نمی‌کند؛ بلکه زمینه‌ساز منازعات دینی میان آنان است. البته معنویت مبتنی بر چنین عقلانیتی، هنوز هم امکان وجود دارد؛ منتها بسیار محدود و در محدودۀ گروه‌های خاصی مثل داعشیان و طالبان و بوکوحرام پیدا می‌شود. چنین معنویتی در قرون گذشته نیز فقط در قوم خاصی مثل عرب‌ها مشاهده می‌شد و جهان‌شمول نبود و مقبولیت جهانی نداشت؛ چون در همان روزگار نیز جوامعی بودند که به وجوب جهاد ابتدایی و جواز برده‌داری قایل نبودند. امروزه چنین معنویتی حتی در جوامع اسلامی هم چندان پذیرفته نیست؛ به همین روی، شکل‌گیری چنین معنویتی در روزگار حاضر دشوار است. البته انکار نمی‌توان کرد که معنویت مطلوب دکتر عبدالکریمی در قرون گذشته در میان عارفان هم تا حدودی وجود داشت؛ چون آنان به صلح کل می‌اندیشیدند؛ اما آنان هم کمابیش گرفتار همان عقلانیت تاریخی بودند؛ به همین رو، شاید هیچ عارفی را نتوان یافت که مخالف وجوب جهاد ابتدایی و جواز برده‌داری بوده باشد. منتها طبیعتاً نسبت به دینداران سنتی در جهاد ابتدایی و برده‌داری اخلاقی‌تر رفتار می‌کردند. این تفاوتی که میان عارفان و دینداران سنتی در قرون گذشته وجود داشته است، نشان می‌دهد که اندیشه‌های عرفانی و نیز تجربیات عرفانی حاصل از ریاضتها و رقص‌های صوفیانه و خلسه‌های ناشی از آنها به مراتب بهتر از مناسک دینی در پیدایش معنویت مطلوب دکتر عبدالکریمی تأثیر داشته است. ادامه در صفحۀ بعد
