بیضایی، و روایتی فمنیستی از ناموس ملی #A 420 آرمان امیری @ar | مجمع دیوانگان
بیضایی، و روایتی فمنیستی از ناموس ملی
#A 420
آرمان امیری @armanparian - اصل ماجرایی که در تاریخ مشروطه به «حکایت دختران قوچان» شهرت یافت کمی محل ابهام است. روایتی که کسروی از این ماجرا ثبت کرده بخشی از این ابهام را مشخص می‌کند:
«ایرانیان عشق‌آباد، تلگرافی به مجلس فرستاده بودند بدین‌سان: «ما به چشم خود دیدیم که اطفالِ قوچانی‌ها را در عشق‌آباد مثل گوسفند و سایر حیوانات به ترکمانان می‌فروختند و کسی نبود دادرسی نماید…» در نشست ششم اسفند (۱۳ محرم) میرزا محمود کتابفروش آگاهی‌های گشاده‌تری در آن باره داده چنین گفت که داستان دو تاست: یکی آن که در سال گذشته در خراسان ملخ‌خواری شده و کشت‌ها بار نداده بود. مردم به شاه نامه نوشته و دادخواهی کردند و شاه گفت کسی برای بازرسی فرستاده شود. ولی عین‌الدّوله گوش نداد و آصف‌الدّوله [حکمران خراسان] و کارکنان او فشار آورده مالیات خواستند و مردم ناگزیر شده دختران خود را فروختند که ترکمانها خریدند. دیگر آن که سالار مُفخّم بجنوردی از سوی دولت برای جلوگیری از تاخت و تاراج ترکمانها می‌بود و سالانه پولی از آن باره می‌گرفتی، ولی آصف الدّوله آن پول را بُرید و او نیز ترکمانان را برانگیخت که به خاک قوچان ریختند و پس از کشتار و تاراج شصت تن از زنان و دختران را دستگیر کرده با خود بردند و در عشق‌آباد فروختند».
به هر حال خبری که می‌دانیم تقریبا در بهار سال ۱۲۸۳ خورشیدی منتشر شد و سراسر کشور را در بهت و حیرت فرو برد، گزارشی بود از ظلم و جوری که کار مردمان خراسان را به «دختر فروشی» کشانده بود. این واقعه به مرور در حافظه‌ی تاریخ‌نویسی مشروطه کمرنگ شده است اما شواهد فراوانی وجود دارد که در زمان خودش اتفاق بسیار بزرگی بوده و تقریبا تمام کشور و طیف‌های سیاسی را (از مشروطه‌خواه تا ضدمشروطه) به واکنش وا داشته است.
افسانه نجم‌آبادی، در مقاله‌ی مفصلی* با مرور واکنش‌های آن زمان به واقعه‌ی فروش دختران قوچان، تلاش کرده پیامدها و اثرات آن بر انقلاب مشروطه، و همچنین مفاهیم سیاسی و ملی زمان را بررسی کند. در روایت خانم نجم‌آبادی، ماجرای فروش دختران قوچان در زمان خودش، پلی میان تعصبات سنتی جامعه‌ی ایرانی نسبت به مساله‌ی «ناموس» و احساس تازه متولدشده از مفهوم مدرن «ملت» برقرار کرد. بدین ترتیب که ترکیب «ناموس ملی» قوام پیدا کرد و ابعاد تازه‌ای به خود گرفت، تا بدانجا که ترکیبات جانبی مربوط به دو تعبیر «ناموس» و «ملیت» را هم به یکدیگر پیوند زد. برای مثال، از آن پس بود که کم‌کم وطن‌فروشی با ناموس‌فروشی (بی‌ناموسی) معادل شد. یعنی کسی که هیچ‌گونه سابقه‌ی رفتار غیرناموسی در کارنامه‌اش نداشت، احتمال داشت به دلیل شائبه‌ای در کنش‌های سیاسی‌اش که به «ضدملی» تعبیر می‌شد «بی‌ناموس» خوانده شود.
تا اینجای کار، شاید مشخص نباشد که چرا چنین پیوندی میان «ناموس» و «وطن» را باید با نگاهی فمنیستی یک دستاورد قلمداد کنیم. در یک خوانش سطحی و اولیه، «ناموس» و «وطن» هر دو کلیدواژه‌هایی در دستگاه تعصب‌آلود سنت پدرسالاری هستند که باید جراحی شده و به دور انداخته شوند. مورد بسیار جالب نمایشنامه‌ی «ندبه» از «بهرام بیضایی» اما به شفاف‌تر شدن فهم این موضوع کمک می‌کند.
برای خواندن ادامه‌ی یادداشت اینجا کلیک کرده و یا از گزینه‌ی INSTANT VIEW استفاده کنید.
