داستان نان در سرزمین فراعنه امیرحسین خالقی 30 درصد از مرد | اكونوميست فارسی
داستان نان در سرزمین فراعنه
امیرحسین خالقی
30 درصد از مردم مصر زیر خط فقر زندگی می‌کنند و قوت غالب آنها نان است؛ سرانه مصرف سالانه مصری ها 180 تا 200 کیلوگرم نان است که حدود 3 برابر متوسط جهانی است. گفته می شود مصر (یکی از؟) بزرگترین واردکننده گندم جهان است و حدود 121 میلیارد قرص نان در آن پخته می‌شود. پس از تعدیل نرخ ارز در 2016 و غائله کرونا مقدار مصرف نان افزایش پیدا کرده است و خیلی ها به جای گوشت و سبزیجات و میوه برای زنده ماندن گزینه ای جز مصرف نان ندارند.
ماجرای یارانه مواد غذایی در مصر به 1940 می رسد که برای حمایت از فقرا برای چند قلم کالا تعیین شده بود. در دوره عبدالناصر بر تعداد آنها افزوده شد؛ نان نقشی اساسی در راه انداختن ماشین پروپاگاندای دولت و «قرارداد اجتماعی» وی داشت. او سعی کرد به جای جلب وفاداری روستاییان روی تهیدستان شهری متمرکز شود. برخی سیاست های تشویقی نظیر کاهش نرخ اجاره زمین را برای زارعان خرده پا اجرا کردند و در عوض آنها هم مجبور بودند به قیمت تعیین شده و زیر نرخ بازار محصولات استراتژیک نظیر گندم را به دولت بفروشند. این هم به معنای پرداخت مالیات پنهان از زارعان به دولت بود که دیگر مازادی برای آنها باقی نمی ماند و حاصلش افزایش نرخ فقر در روستاها بود. به تدریج تولید گندم کاهش یافت و از 1961 مصر مجبور بود برای تامین تقاضای خود معادل تولید داخل از خارج گندم وارد کند. کاهش تولید ادامه یافت و از اواسط دهه 1980 گندم وارداتی حدود 76 درصد تقاضای کشور را تامین می کرد.
واردات بیشتر به معنای تاثیرپذیری بیشتر از اقتصاد جهانی بود و کنترل قیمت در مقایسه با قبل بسیار دشوارتر شد. رکود اقتصادی و ناکامی سیاست های دولتی بر وخامت اوضاع افزود. بدهی های مصر در دهه 1970 به حدود 5.7 میلیارد دلار رسید که در حدود 42 درصد تولید ناخالص داخلی آن بود!
انور سادات دست به دامن صندوق بین المللی پول شد و مصری ها 600 میلیون دلار وام گرفتند. باید هزینه های دولت کاهش می یافت؛ «قرارداد اجتماعی» عبدالناصر در خطر بود. سال 1977 قیمت نان و دیگر مواد غذایی را بالا بردند و بلافاصله شورش ها شروع شد. حدود 100 نفر کشته شدند و دولت عقب کشید و حتی یارانه کالاهای دیگر نظیر گوشت و حبوبات را هم به شدت افزایش دادند. پول آن از کجا آمد؟ فروش نفت، عایدات کانال سوئز، گردشگری و البته پولی که مصر به خاطر نقش سازنده اش در صلح با اسرائیل از یانکی ها دریافت کرد.
بعد از ترور انور سادات، حسنی مبارک در 1981 به قدرت رسید؛ خاطره شورش ها هنوز زنده بود و مبارک باید پول خرج می کرد. افزایش هزینه ها و کسری بودجه ادامه یافت و دولت مجبور به استقراض بیشتر بود. درآمد مالیاتی کاهش یافت و از 30 درصد به 20 درصد در انتهای دهه 1980 رسید. برای تامین خرج دولت پول «چاپ» کردند و حاصل تورم 20 درصدی بود که عده زیادی را به زیر خط فقر تبعید کرد. مصر بنا بر توافق با صندوق، بسیاری از کالاها را از شمول یارانه و سهمیه خارج کرد و تعداد افراد مشمول یارانه را هم کاهش داد. برخی از انواع نان هم از سبد یارانه ها خارج شد ولی فایده ای نداشت.
مصر در دهه 1990 در ائتلاف جهانی برای جنگ خلیج فارس وارد شد و بخشی از بدهی هایش بخشیده شد. برنامه تعدیل جدیدی آغاز شد و طی 4 سال توانستند کسری بودجه را کاهش دهند ولی اثر چندانی بر درآمد افراد نداشت. دولت که نمی توانست قیمت نان را بالا ببرد راه دیگری را پیش گرفت؛ اندازه و کیفیت نان یارانه ای را کاهش داد! سیاست کنترل اجاره زمین های کشاورزی هم کنار گذاشته شد و یارانه نهاده های کشاورزی را هم قطع کردند وضع روستاییان مصری بدتر شد. خصوصی سازی های گسترده در زنجیره تولید و توزیع نان و محصولات کشاورزی هم بر اتلاف و فساد افزود.
در دهه نخست قرن 21 هم روند کاهش یارانه و حذف اقلام از سبد یارانه ای ادامه یافت تا در 2008 و پس از بحران مالی قیمت گندم 130 درصد افزایش پیدا کرد و اوضاع این کشور وارد کننده گندم بدتر از قبل شد؛ اوضاع نان به هم ریخت، در صف های نان چند نفری هم کشته شدند و ارتش برای کنترل اوضاع وارد شد. دولت دوباره عقب کشید و حتی امتیازات بیشتری داد. بعد از بهار عربی و انقلاب مصر هم دولت جدید ژنرال السیسی هم مجبور بود برای کاهش هزینه ها کاری کند.
سال 2016 مجبور به یک برنامه تعدیل دیگر شدند و خواستند از یارانه ها کم کنند؛ این بار هم روش مبارک را استفاده کردند از کیفیت و اندازه نان کم کردند ولی قیمت آن ثابت ماند! این برنامه های تعدیل هم در کوتاه مدت موفق نبود و ظرف 2 سال بعد از اجرا نرخ فقر رکود جدیدی را ثبت کرد.
در ایران هم ما به شکلی همچنان درگیر آن هستیم، چه باید کرد؟ فقط یک چیز می شود گفت: مشکل اقتصادی نیست! نیازمند تغییر قرارداد اجتماعی و یک طرح سیاسی جدی هستیم که تا اطلاع ثانوی از آن خبری نیست، والله اعلم.
