اثر پنگوئن چرا یک نفر باعث می‌شود، ترسمان بریزد؟ محمد علی‌نژ | اكونوميست فارسی
اثر پنگوئن چرا یک نفر باعث می‌شود، ترسمان بریزد؟
محمد علی‌نژاد
«شما زیادی فکر می‌کنید. همه‌اش که نباید فکر کرد. راه که بیفتیم، ترسمان به کلی می‌ریزد.» این جمله، بخشی از داستان کودکانه ماهی سیاه کوچولو نوشته صمد بهرنگی است که در زمستان سال 1347 کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان آن را منتشر کرد. قصه ماهی سیاه کوچولو در مورد ماهی کوچکی است که به عشق دیدن دریا خطر می‌کند و سفری دور و دراز را با تجربه‌های متفاوت برای رسیدن به رهایی آغاز می‌کند. این داستان حکایت زندگی و سرگذشت ماهی سیاه کوچولویی است که درمانده از تکراری بیهوده که افراد دیگر درون قصه، به آن زندگی می‌گویند، با عبور از جویبار به سمت دریا روانه می‌شود. در این مسیر اتفاقات زیادی برایش می‌افتد و موانع زیادی بر سر راهش قرار دارد و با ترس‌های جدیدی مواجه می‌شود، اما با درس‌آموزی از یک مارمولک دانا و آگاهی از ترس‌هایش در پی هدفش می‌رود و حتی ترس ماهی‌های دیگر را هم می‌ریزد. اگرچه برداشت‌های مختلفی از این داستان شده است اما موضوعی که در تمام این برداشت‌ها مشترک است، لزوم رهایی از ترس برای رسیدن به رهایی واقعی است.
حرکت به سمت ناشناخته‌ها، به سمت اتفاقات جدید همواره با ترس همراه است؛ ترس از شکست، ترس از نرسیدن و ترس از گرفتار شدن. اما بعضی اتفاقات باعث می‌شود این ترس به یکباره بریزد. گاهی فعل و انفعالات درونی ناشی از تفکر و خودشناسی، گاهی یک رویداد خارجی و گاهی یک دختر.
در اعتراضات خیابانی، حمله یکی از معترضان به سمت نیروهای ضدشورش ترس بقیه را می‌ریزد. در یک استخر آب سرد، ورود اولین نفر به آب، بقیه را به شیرجه درون استخر ترغیب می‌کند و در یک سرمایه‌گذاری پرخطر ورود پول از سوی یکی از دوستان شما را هم وارد آن سرمایه‌گذاری پرریسک می‌کند. اینکه انسان همیشه برای ورود به یک کار پرخطر به دنبال اولین قربانی است، به «اثر پنگوئن» مشهور است.
اثر پنگوئن اصطلاحی در روانشناختی جمعی است. این اثر می‌گوید پنگوئن‌ها و همچنین انسان‌ها برای پیوستن به یک حرکت و جنبش جمعی منتظر یک قربانی هستند. اثر پنگوئن یک اثر شبکه‌ای است که نگرش «انتظار و دیدن» را میان جمعیت تشریح می‌کند. در یک شبکه، به دلیل مشارکت نکردن کاربران دیگر، کاربران اولیه به عنوان نخستین اقدام‌کنندگان از منافع کمی برخوردار می‌شوند. یک شبکه زمانی دارای ارزش می‌شود که افراد بیشتری از آن استفاده کنند. در نتیجه، شرکت‌ها و جمعیت عادی افراد اقدام خود را تا زمانی که گام اول برداشته نشود، به تاخیر می‌اندازند.
پنگوئن‌ها به طرز اعجاب‌برانگیزی رفتار منفعت‌طلبانه‌ای دارند که آنها را از شکارچیانشان در امان نگه می‌دارد. اما قبل از اینکه برای شکار ماهی به آب‌های یخ‌زده شیرجه بزنند، در لبه یخ به یکدیگر تنه می‌زنند تا اولین‌نفری نباشند که به داخل آب می‌پرد. این یک جابه‌جایی تدریجی و با شک و تردید است. زمانی که اولین پنگوئن نگون‌بخت به سمت پرتگاه می‌لغزد، گروه این فرد پیشگام را به داخل آب هل می‌دهد. حالا که پنگوئن به درون آب‌های یخ‌زده افتاد، گروه منتظر می‌ماند. این داوطلب ناخواسته به صورت غیرارادی از اعماق آب بیرون می‌آید و شنا می‌کند، خوشحال از اینکه نهنگ‌های قاتل او را نخورده‌اند. این اتفاق نشان می‌دهد که هیچ نهنگ قاتل گرسنه‌ای زیر سطح یخ وجود ندارد. پس از این، کل گروه به داخل آب شیرجه می‌زند و ماهیگیری دسته‌جمعی آغاز می‌شود.
اقتصاددانان، جوزف فارل و گارث سالونر این سناریو را «اینرسی بیش از حد» و به زبان عامیانه‌تر «مشکل پنگوئن» نامیده‌اند.
رفتار گله‌ای
اگر همه یک اشتباه یکسان مرتکب شوند، برای ارتکاب این اشتباه سرزنش نمی‌شوند ولی اگر تصمیمی مخالف موج بگیرید، در کل مسیر مورد هجمه اکثریت قرار گرفته و بارها در تصمیم خود دچار تردید می‌شوید. در چنین شرایطی اگر اشتباه کرده باشید و اکثریت تصمیم درست را گرفته باشند، منزوی شده و احساس شرمندگی می‌کنید. حتی اگر اکثریت اشتباه تصمیم بگیرند، دچار یأس شده و دیگر نزدیک شدن به افراد برایتان سخت خواهد شد. بنابراین، پیروی از جمع شما را در زمین بازی یکسانی با دیگران قرار می‌دهد. این می‌تواند دلیل دیگری برای رفتار گله‌ای باشد کمبود اطلاعات، سطح بالای استرس و ابهام در تصمیم‌گیری موجب می‌شود که افراد در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی خود رفتار گله‌ای در اقتصاد را در پیش بگیرند. هرچه سطح دانش و توانمندی‌های شناختی افراد پایین‌تر باشد، سیستم آینه‌ای تصمیم‌گیری آنها بیشتر فعال شده و استعداد بیشتری برای بروز رفتار گله‌ای در اقتصاد و زندگی خود خواهند داشت.
یکی از راه‌های کاهش رفتار گله‌ای در اقتصاد و به‌خصوص بازارهای مالی، آموزش‌های مداوم مهارت‌های روانی-اجتماعی بازارهای مالی و ایجاد موانع برای پیشگیری از تصمیم‌گیری و عمل مستقیم افراد در بازارهای مالی است./تجارت فردا(تلخیص)
