اگر جنگ نمی‌شد، اقتصاد ایران شبیه کدام کشور بود؟ آیا ایران می | اقتصاد به زبان ساده
اگر جنگ نمی‌شد، اقتصاد ایران شبیه کدام کشور بود؟
آیا ایران می‌توانست بهتر عمل کند؟
محمدی مهدی حاتمی تجارت‌نیوز
آیا ایران می‌توانست بهتر از این عمل کند و امروز اقتصادی شکوفا‌تر داشته باشد؟ پاسخ به این پرسش بسیار دشوار است و مستلزم در نظر گرفتن چیزی است که در فلسفه و منطق به آن «شرطی خلافِ واقع» (Counterfactual conditional) می‌گویند. مثال ساده و مرتبط به بحثِ «شرطی خلاف واقع» این است: «اگر چنین و چنان نمی‌شد، ایران اکنون دهمین اقتصاد بزرگ جهان بود.»
در بررسی وقایع تاریخی، سیاسی و اقتصادی، طرح چنین رویکردی بر خلاف اصول روش‌شناختی است. به بیان خیلی ساده، اینکه کسی بگوید اگر هیتلر در جنگ جهانی دوم شکست نمی‌خورد، حالا نیمی از اروپا در کنترل آلمان بود، احتمالا ارزشی از نظر علمی ندارد و بیشتر به کار داستان‌پردازی می‌خورَد. با این همه، این قبیل پرسش‌ها همچنان ذهن را آزار می‌دهند. مثلا اینکه اگر جنگ میان ایران و عراق در نمی‌گرفت، یا اگر تحریم‌ها نبودند، اقتصاد ایران اکنون چقدر جلوتر یا عقب‌تر بود؟ از آن سو، اگر مثلا ایران از ادعای ارضی خود بر بحرین (در سال ۱۳۴۹) دست نمی‌کشید، اکنون وضعیت اقتصادی و ژئوپولتیک منطقه با واقعیتِ امروزین آن چه فرقی می‌داشت؟
پاسخ به این قبیل پرسش‌ها در فضای جدی و آکادمیک زیاد نیستند، اما نمونه‌هایی هم وجود دارند. محمدرضا فرزانگان، استاد کرسی اقتصاد خاورمیانه در مرکز پژوهش‌های خاورمیانه در دانشگاه «فیلیپس ماربورگ» در آلمان در یک پژوهش گسترده، «سرانه تولید ناخالص داخلیِ [اسمی]» (per capita Gross Domestic Product) ایران در سال‌های ۱۹۷۸ تا ۱۹۸۸ میلادی را بررسی کرده و در واقع تاثیر وقوع جنگ و انقلاب بر اقتصاد ایران در طول این یک دهه را محاسبه کرده است. اما این پژوهش چه می‌گوید؟ فرزانگان، استاد کرسی اقتصاد خاورمیانه: در فاصله سال‌های ۱۳۵۶ تا ۱۳۶۶ درآمد سرانه سالانه از دست رفته هر ایرانی به طور متوسط حدود ۳ هزار دلار بوده که با در نظر گرفتن متوسط جمعیت ۴۴ میلیون نفری در آن دوره، تولید ناخالص داخلی از دست رفته ایران در این مدت به حدود ۱٫۵ تریلیون دلار می‌رسد. بیش از ۲ برابر هزینه‌های تخمینی جنگ.
