نقش فرهنگی و تمدنی ملک المظفّر کوکبوری (د 630ق) حاکم اربیل مظ | گنجينه
نقش فرهنگی و تمدنی ملک المظفّر کوکبوری (د 630ق) حاکم اربیل
مظفّرالدین ابوسعید کوکبوری فرزند زین‌الدین علی کوچک فرزند بکتکین (حکومت: 563-630ق)، مشهورترین پادشاه سلسله اتابکان اربل (اربیل کنونی در اقلیم کردستان عراق) است که نزدیک به نیم قرن ـ در اواخر سده ششم و نیمه اول سده هفتم ـ حکومت این شهر را در اختیار داشت. پیش از وی پدرش زین‌الدین علی کوچک و سپس برادرش زین‌الدین یوسف بن علی، برای چند دهه حاکم این شهر بودند و پس از مرگ برادرش زین‌الدین یوسف در سال 586، حکومت اربل به وی رسید.
دوره اتابکان اربل و به ویژه دوره حاکمیت کوکبوری را می‌توان دوره شکوفایی علمی شهر اربل به شمار آورد. در دوره زین‌الدین علی کوچک، «مسجد جامع زینی» ساخته شد؛ و در دوره مظفّرالدین کوکبوری نهادها و مؤسسات علمی و فرهنگی متعددی از جمله مدرسه فقیره (برای تدریس فقه شافعی) و دارالحدیث مظفّریه (این دو مدرسه به دست کوکبوری)، مدرسه مجاهدیه و رباط مجاهدی (گویا منسوب به امیر مجاهدالدین قایماز رومی از ممالیک اتابکان موصل) در اربل ساخته شد.
در نتیجه این اقدامات عمرانی گسترده، شهر اربل در زمان کوکبوری به مرکز علمی مهم و مقصدی برای ادیبان و دانشوران تبدیل شد. در چنین بستری و در نتیجه افزایش سفرهای علمی علما به اربل در این دوره، شرف‌الدین مبارک بن احمد اربلی، معروف به ابن مستوفی (د 637ق)، که منصب متولی امور دیوانی کوکبوری را عهده‌دار بود، به نگارش کتاب ارزشمند «تاریخ اربل» (که از مهم‌ترین منابع تاریخی و تواریخ محلی این دوره به شمار می‌آید) اقدام کرد.
ملک المظفّر کوکبوری پادشاهی دانشور و دوست‌دار علما بود. ابن مستوفی گزارش‌های متعددی به دست داده است که کوکبوری در مجالس موعظه علما شرکت می‌کرد و به دیدار مشایخ و صوفیانی که وارد اربل می‌شدند می‌رفت. او در مجالس علمی و درسی نیز شرکت می‌کرد و گاه خود به تدریس و تحدیث می‌پرداخت؛ چنانکه ابن مستوفی در شرح حال ابن هلاله مغربی اندلسی (د 617ق) گفته است که او «مسند اهل بیت» (ع) را نزد کوکبوری سماع کرده بود (تاریخ اربل، ج1، ص223).
ابن مستوفی در تاریخ اربل، به‌جای پیشوند «ملک» (پادشاه)، بارها با عبارت «فقیر» یا «فقیر الی الله» از کوکبوری یاد کرده است. گویا این مسئله از روی تواضع پادشاه و به درخواست خود وی بوده است. او گزارش‌های متعدد دیگری نقل کرده که کوکبوری در تشییع جنازه علما شرکت می‌کرد و گاه وارد قبر آنان می‌شد تا جنازه‌شان را در قبر نهد. حتی پس از خاک‌سپاری عبداللطیف فرزند ضیاءالدین عبدالقاهر سهروردی، تا سه روز قبرش را زیارت می‌کرد (تاریخ اربل، ج1، ص171).
کوکبوری علاقه و توجه خاصی به دو شهر مقدس مسلمانان مکه و مدینه داشت و یکی از حاکمانی است که مورخان برای وی خدمات اجتماعی و اقدامات عمرانیِ چندی در حرمین شریفین گزارش داده‌اند. هرچند در این زمینه، حجم خدمات وی با خدمات و اقداماتی که جمال‌الدین اصفهانی، ملقّب به «وزیرِ جواد» (د 559ق) ـ وزیر اتابکان موصل ـ چند دهه پیش از وی در حرمین از خود به یادگار گذاشته بود، قابل مقایسه نیست.
گویا همین علاقه کوکبوری به حرم خدا و حرم رسول، عاملی بوده تا به برگزاری جشن‌های مولد النبی (ص) اقدام کند؛ تا جایی که شماری از مورخان و نویسندگان، وی را نخستین رواج‌دهنده مراسم روز ولادت پیامبر (ص) در جهان اسلام دانسته‌اند. نویسندگان سلفی نیز که به این مراسم به چشم بدعت می‌نگرند، کوکبوری را عامل پیدایش این بدعت می‌دانند. (تا پیش از این، تنها خلفای فاطمی مصر، مراسم ولادت پیامبر (ص) را ـ بدون اینکه در سرزمین‌های دیگری رواج یابد ـ برگزار می‌کردند.)
کوکبوری وصیّت کرده بود تا پس از مرگ، جنازه‌اش را به حرمین منتقل کنند و در گنبدی که در زمان حیات، برای خود در پای جبل الرحمه در عرفات ساخته بود، دفن کنند. اما در سال 631 قمری که جنازه‌اش را با کاروان حج به سوی مکه روانه کردند، به علت خشکسالی شدید در آن سال، حج‌گزاران موفق به تکمیل و ادامه مسیر تا حجاز نشدند و ناچار به کوفه بازگشتند و جنازه کوکبوری را در مشهد امام علی (ع) در نجف اشرف به خاک سپردند (ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج4، ص120).
