آیا در سفرنامه‌های ونیزیان گفته شده که شاه اسماعیل مادر خود را | Maps | جاینگاره
آیا در سفرنامه‌های ونیزیان گفته شده که شاه اسماعیل مادر خود را کشته است؟ و اگر چنین باشد آیا صحت سایر محتوای سفرنامه‌ها زیر سؤال می‌رود؟
کانال نقدی بر صفوی
پاسخ: چنین ادعایی کاملاً نادرست و سست‌بنیان است. آنچه از مقایسه و بررسی محتوای سفرنامۀ آنجوللو -که به کشتار بیست‌هزار نفر از مردم تبریز اشاره کرده است[۱]- و سایر سفرنامه‌های ونیزیان برمی‌آید و محققین بر آن تأکید دارند، آن است که اسماعیل در جریان قتل عام مردم تبریز نامادری یا مادرخواندۀ خود - یعنی زنِ پدرش- را کشته است.
اگر کسی یک‌بار سفرنامه‌های ونیزیان را به‌دقت بخواند و محتوای آنها را دنبال کند یا دست‌ِکم پانویس‌های مترجم (دکتر منوچهر امیری) را در آن صفحات ببیند خواهد فهمید که آنچه در آن سفرنامه‌ها، مورد اشارۀ آنجوللو و همچنین بازرگان گمنام ونیزی است[۲]، نه مادر شاه اسماعیل (مارتا، معروف به حلیمه‌بیگی‌آغا و عالمشاهبیگم)، بل‌که همان نامادری او است که البته کاترینوزنو به‌صراحت آن را بیان می‌کند[۳]. از این گذشته، در آثار پژوهشگران و محققین زیادی که به این موضوع پرداخته‌اند با تأکید بر جنایات شاه اسماعیل و قزلباشان و تأیید محتوای سفرنامه، کشته شدن نامادری شاه اسماعیل را بیان می‌کنند که در ادامه به بیان برخی از آنها می‌پردازیم.
دکتر منوچهر پارسادوست می‌نویسد: «[شاه اسماعیل] نامادری خود را که بعد از کشته شدن پدرش با یکی از امیران سلطان یعقوب ازدواج کرده بود احضار کرد و پس از تحقیرها و توهینها و بدحرفیها او را به قتل رساند. شاه اسماعیل سنیان تبریز را با قساوتی که از تعصب مذهبی ناشی می‌شد بی‌رحمانه قتل عام کرد. او سنگدلی در کشتار مردم بی‌گناه تبریز را به غایت رساند و بنا به اظهار انجوللو ۲۰,۰۰۰ نفر از مردم آن شهر را به قتل رساند.»[۴]
دکتر محمدکریم یوسف‌جمالی می‌نویسد: « مورّخان ایرانی معاصر شاه‌اسماعیل اول و شاه‌تهماسب اول هیچگونه اشاره‌ئی از رفتار غیرانسانی شاه نسبت به نامادری خود به میان نیاورده و هیچگونه نوشته‌ئی به جای نگذاشته‌اند. تنها نوشته‌ئی که از این راز پرده بر می‌دارد، سفرنامۀ بازرگان ونیزی است که نویسندۀ آن در تبریز حضور داشته و ماجرای مذکور را ثبت کرده است. متأسفانه بازرگان ونیزی نامی از مقتوله به میان نیاورده و اشاره نمی‌کنند که کدام‌یک از همسران شیخ حیدر بوده است. به هر حال، مسلم است که سلطان حیدر دارای دو همسر بود و از آنجائی که عالمشاهبیگم مادر حقیقی شاه اسماعیل -که همان مارتا دختر حسن بیک آق‌قویونلو از همسر مسیحی‌اش دسپینا خاتون می‌باشد- تا آخر عمر نسبت به همسرش وفادار مانده و ازدواج مجددی نکرده بود، دلیلی نداشته که شاه اسماعیل مادر خود را به جرم ازدواج با امیری از امرای دشمن به قتل رسانده باشد. از طرفی، شاه جوان صفوی، پس از تصرف تبریز برای بی‌حرمت نمودن حَرَم آق‌قویونلو دستور داد تا زنان باردار از خاندان آق‌قویونلو را به قتل رسانند و استخوانهای درگذشتگان آنها را بسوزانند. علاوه بر نبش قبور خاندان آق‌قویونلو، دستور داده بود تا سیصد تن از زنان تَردامن تبریز را با زنان حرم آق‌قویونلو در میدان تبریز به جرم فساد اخلاقی دو شقّه کنند و اجساد آنها را به همراه هشتصد تن از دست پروردگان و خواجگان الوند میرزا به قتل آورده جلوی سگان اندازند تا اجساد آنها را طعمۀ خود سازند. البته، برای اینکه خاطرۀ پدر را در دلها زنده نماید و انتقام او را بگیرد، دستور داد تا تمام سگهای محلات تبریز را به جرم اینکه روزی سر پدر او -سلطان حیدر- را خورده‌اند به قتل آورده و نامادری خود را به سبب ازدواج با امیری از امرای دشمن به قتل رسانند.»[۵]
در متن ایتالیایی سفرنامۀ کاترینوزنو واژۀ "Matrigna" آمده است و معادل آن را در ترجمۀ انگلیسی چارلز گری نیز می‌بینیم: "Stepmother" که برابرِ پارسی آنها «نامادری» است.* ... ادامۀ نوشتار در پست بعدی ______ ۱: آنجوللو و دیگران. (۱۳۸۱). سفرنامه‌های ونیزیان در ایران. ترجمۀ منوچهر امیری. (چاپ دوم). انتشارات خوارزمی. ص۳۳۰. ۲: بازرگان گمنام ونیزی، همان: ۴۳۶. ۳: کاترینوزنو، همان: ۲۶۷-۲۶۸. ۴: پارسادوست، منوچهر. (۱۳۷۵). شاه اسماعیل اول. (چاپ نخست). شرکت سهامی انتشار. چاپخانۀ حیدری. ص ۲۸۰. ۵: یوسف‌جمالی، محمدکریم. (۱۳۷۹). زندگانی شاه اسماعیل اول. (چاپ نخست). انتشارات محتشم. ص ۱۹۲. GREY, Charles – trc. (1873). Travels of Venetians in Persia: A Narrative of Italian Travels in Persia in the 15-th and 16-th Centuries (translated and edited by C.Grey). London: Hakluyt Society. p. 52.
*در اسکن کتب بنگرید.
کانال نقدی بر صفویه: @NaqdeSafavieh @NaqdeSafavieh
