آیا در سفرنامه‌های ونیزیان گفته شده که شاه اسماعیل مادر خود را | Maps | جاینگاره
آیا در سفرنامه‌های ونیزیان گفته شده که شاه اسماعیل مادر خود را کشته است؟ و اگر چنین باشد آیا صحت سایر محتوای سفرنامه‌ها زیر سؤال می‌رود؟
ادامۀ نوشتار پیشین
دکتر عبدالحسین نوائی پس از ذکر تعداد فرزندان حیدر از مارتا (سلطانعلی، ابراهیم، اسماعیل) می‌نویسد: «دربارۀ شمار و اسامی فرزندان حیدر اختلاف است. روملو در احسن التواریخ[۱] از برادران اسماعیل به‌نام‌های سید حسن میرزا و سلیمان میرزا و سید داوود میرزا و محمود میرزا یاد می‌کند که ظاهراً از زنان یا زنی غیر از مارتا بوده‌اند. در سفرنامۀ ونیزیان از رفتار زشت و سنگدلانۀ اسماعیل نسبت به مادرش (لابد زن پدرش که پس از حیدر شوهر کرده) یاد شده است.» دکتر نوائی پس از نقل گفته‌های کاترینوزنو[۲] و در پانویس نقل قول بازرگان ونیزی -که کشته شدن مادر اسماعیل را بیان می‌کند[۳]- می‌نویسد: «درست است که مادر اسماعيل مارتا با یعقوب خویشاوندی داشته و خواهرِ [ناتنیِ] او بوده ولی اینجا مسلماً منظور زنی دیگر از حیدر است یعنی نامادری و زن پدر وی که اصطلاحاً مادر خوانده می‌شده. زیرا صرف‌نظر از تصریح کاترینوزنو بدین امر، هرگز مادر اسماعیل چنان خطایی نکرده تا چنین مجازاتی را تحمل کند بلکه وی همواره شریک درد و رنج و تبعید و زندان فرزندان خود بوده. ظاهراً آن زن مادر سلیمان‌میرزا بوده که چند سال بعد از این تاریخ در غیاب اسماعیل خواست در تبریز کودتائی کند، ولی به ناکام کشته شد. بنابر قرائن لفظی، شاید داوودمیرزا هم از همین زن بوده است.»[۴]
محققین و مورخین متعددی در کتابهای خود -اعم از مدّاح و منتقد صفویه در سطح عمومی و تخصصی- گزارش آنجوللو و سفرنامۀ ونیزیان را تأیید کرده‌اند و بعضاً نامی از نامادری اسماعیل هم نبرده‌اند. برای نمونه:
دکتر نظام‌الدین مجیرشیبانی که صفویه را دولت ملی* قلمداد می‌کند در اثر خود با عنوان «تشکیل دولت ملی در ایران» با نقل گفته‌های آنجوللو به کشتار بیست‌هزار نفر از مردم تبریز اشاره می‌کند و در ادامه هم نامی از مادر یا نامادری اسماعیل نمی‌برد.[۵] یا پناهی سمنانی که در کتاب «مرشد سرخ‌کلاهان» به همین شکل به این کشتار اشاره می‌کند.[۶] به همین‌گونه دکتر حسن جوادی نیز در مقالۀ «ایران از دیدۀ ونیزیان» کشتار بیست‌هزار نفر از مردم تبریز را ذکر می‌کند؛ مقاله‌ئی که به همین سفرنامه‌های ونیزی اختصاص دارد.[۷] نیز عبّاس امانت در کتاب «تاریخ ایران مدرن» می‌نویسد: «هر نوع مقاومت عمومی، مجازات سختی به دنبال داشت. در تبریز که اوایل کار مقابل این تغییر مذهب اجباری مقاومت کرد، هزاران سنی کشته شدند؛ چیزی حدود بیست‌هزار نفر.»[۸]
در این میان آثاری نیز هستند که به اشتباه کشته شدن مارتا به‌دست پسرش اسماعیل را تایید کرده‌اند! درحالیکه می‌دانیم اسماعیل نامادری خود را در قتل عام بیست‌هزار نفر از مردم تبریز کشت؛ برای نمونه حسن آزاد در کتاب «پشت‌پرده‌های حرمسرا» در ذیل عنوان «زن در دورۀ صفویه» به تشریح می‌نویسد که «شاهزاده خانم مارتا به‌دست پسر خود شاه اسماعیل به‌قتل رسید.»[۹]
طبق آنچه گفته شد، نمی‌توان نیم‌برگ‌کنان به تحریف تاریخ دست زد و حقیقت را انکار کرد. ___ ۱: روملو، حسن بیک. (۱۳۵۷). احسن التواریخ. تصحیح عبدالحسین نوائی. جلد دوم. فرهنگستان ادب و هنر. ص۱۸. ۲: کاترینوزنو، ۱۳۸۱: ۲۶۷-۲۶۸. ۳: بازرگان گمنام ونیزی. همان: ۴۳۶. ۴: نوائی، عبدالحسین. (۱۳۶۴). ایران و جهان از مغول تا قاجاریه. (چاپ نخست). تهران: مؤسسۀ نشر هما. ص۱۴۵-۱۴۷
*درمورد «ملی نبودن حاکمیت صفویه» بنگرید: سالاری شادی، علی. (۱۳۹۳). نقد و بررسی نظریه‌های موجود دربارۀ تشکیل حاکمیت صفوی. دوفصلنامۀ علمی-پژوهشی تاریخ‌نامۀ ایران بعد از اسلام، سال پنجم، شمارۀ ۹، ص ۷۱-۱۰۶؛ و متینی، جلال. (۱۳۸۷). مجلۀ ایران‌شناسی، مقالۀ «بهای وحدت سیاسی و تمامیت ارضی». سال بیستم، شمارۀ ۳. ص۳۸۳.
۵: مجیرشیبانی، نظام‌الدین. (۱۳۴۶). تشکیل شاهنشاهی صفویه. (چاپ نخست). تهران: انتشارات دانشگاه تهران. ص۸۸. ۶: محمد، احمدپناهی سمنانی. (۱۳۷۱). شاه اسماعیل صفوی، مرشد سرخ‌کلاهان. تهران: کتاب نمونه. ص ۱۳۰. ۷: جوادی، حسن. (۱۳۵۲). ایران از دیدۀ ونیزیان، از روزگار اوزون‌حسن تا دوران شاه طهماسب. نشریۀ بررسی‌های تاریخی. سال هشتم، شمارۀ ششم. ص ۸۹-۱۳۲. 8: Amanat, Abbas (October 24, 2017). Iran: A Modern History. Yale University Press. ISBN 978-0300112542. pp. 47
