سیطره گفتمان سوسیالیستی در دهه چهل و پنجاه | محمد امین مر | Karkhoone | کارخونه
سیطره گفتمان سوسیالیستی در دهه چهل و پنجاه
| محمد امین مروتی
سیطره اندیشه سوسیالیستی به عنوان گفتمان غالب روشنفکری در ابتدا و میانه قرن بیستم، نه تنها چپ مارکسیستی بلکه چپ مذهبی را نیز متاثر ساخته بود. به گونه ای که مهمترین ایدئولوگ های انقلابی مسلمان، عمدتاً طرفدار اقتصاد دولتی و سویالیستی با محوریت رفع استثمار از طبقات ضعیف هستند.
علی شریعتی: در کتاب «اسلام‌شناسی»، شریعتی بر علمی و قطعی بودن نظریه سرانجام تاریخ مارکس تاکید می‌کند. در کتاب «جهت‌گیری طبقاتی اسلام» دفاع تمام قدی از سوسیالیسم به عمل می آورد و می‌نویسد: «سوسیالیسم تنها به این خاطر مقبول نیست که در مسیر جبری تاریخ، پس از سرمایه‌داری، حتمی‌الوقوع است، بلکه به این خاطر است که انسان را... از بندگی اقتصادی در نظام سرمایه‌داری و زندان مالکیت استثماری و منجلاب بورژوازی آزاد می‌کند و روح پست سودجویی فردی و افزون‌طلبی مادی را... ریشه‌کن می‌سازد.» سپس از زبان نسل جوان این سوال را از انقلابیون آینده پرسید: «سوال اساسی این است که شما، اگر فردا رهبری یک جامعه را به دست گرفتید تا یک جامعه بی‌طبقه انقلابی بر اساس این جهان‌بینی و این ایدئولوژی بیافرینید... با سرمایه‌داران چگونه رفتار می‌کنید؟ آیا سرمایه‌داران رباخوار، متقلب، وابسته به استعمار، فاسد و مال مردم‌خور را به دست عدالت انقلابی می‌سپارید اما سرمایه‌دارانی را که ربا نمی‌خورند، تقلب نمی‌کنند، ملی‌اند، صالح‌اند، مسلمان نمازخوان وجوهات‌بده‌اند و مال کسی را نه‌تنها نخورده‌اند که خیرات و مبرات و حسنات هم کرده‌اند، نگاه می‌دارید و تشویق و تایید و تقویت می‌کنید؟ طبقه کارگر را... حفظ می‌کنید و تنها می‌کوشید که هر‌چه بیشتر از خدمات رفاهی و بهداشتی و مُزد بیشتر برخوردار شوند، یا آنها را از زندان طبقاتی خود رها می‌کنید؟» سوالاتی که با استفهام انکاری خود، عملاً مصادره اموال همه صاحبان ثروت (حتی مسلمانان معتقدی که وجوهات شرعیه خود را نیز پرداخت کرده‌اند) را تجویز می‌کرد. شریعتی با استناد به بخشی از آیه 34 سوره توبه («کسانی که زر و سیم را گنجینه می‌کنند و آن را در راه خدا هزینه نمی‌کنند، ایشان را از عذابی دردناک خبر ده»- ترجمه محمدمهدی فولادوند) می گوید: «ذخیره مال و ثروت مازاد بر نیازهای ضرور زندگی، غیرمشروع است». شریعتی از این آیه نتیجه می‌گیرد که سرمایه‌داری در اسلام مورد نکوهش قرار گرفته و عذابی دردناک در انتظار ثروتمندان خواهد بود: «ای سرمایه‌داران، آنچه خدا به شما داده است را انفاق کنید... ای گروه اغنیا، خداوند بزرگ (شما را) از سرمایه‌داری منع کرده است...»
اما علامه طباطبایی (صاحب تفسیر «المیزان») در تفسیر خود از این آیه می‌نویسد: «نهی آیه شریفه، نهی از داشتن پول نیست بلکه نهی از حبس آن است، چون اسلام مالکیت اشخاص را از حیث کمیت محدود نکرده است.»
محمود عسکری‌زاده: یکی از مشهورترین کتاب‌های اقتصادی با گرایش مارکسیستی کتاب «اقتصاد به زبان ساده» نوشته محمود عسکری‌زاده بود که بسیاری از مبارزان چپگرا برای یادگیری اقتصاد به آن روی می‌آوردند و تصویرشان از اقتصاد بعد از انقلاب را با مفاهیم این کتاب شکل می‌دادند. «اقتصاد به زبان ساده» عسکری‌زاده برداشتی ساده از دیدگاه‌های پیچیده «کارل مارکس» بود و تا مدت‌ها منبع اصلی چریک‌های مسلمان و غیرمسلمان در حوزه اقتصاد محسوب می‌شد که با هدف ریشه‌کن کردن امپریالیسم و مقابله با استثمار خلق به پا خاسته بودند و می‌خواستند حکومتی کارگری مبتنی بر آموزه‌های مارکسیستی برپا کنند. یکی دیگر از منابع مهم مجاهدین در این زمینه جزوه «استثمار از دیدگاه ایدئولوژی اسلامی ما» اثر سعید محسن است که نویسنده در آن حتی موضوع ترافیک و راهبندان را هم به نظام سرمایه‌داری ربط داده و داشتن ماشین سواری شخصی را یک نیاز کاذب و غیرضروری دانسته که با افزایش حجم ترافیک، اوقات باارزش انسان‌ها را تلف می‌کند.
سیدمحمود طالقانی: طالقانی در کتاب «اسلام و مالکیت» (1344) می گوید اسلام پیش از مارکسیست‌ها بر شعار «از هر کس به قدر استعداد و برای هر کس به قدر احتیاج» تاکید کرده است: «این جمله شعار اولی اسلام و آخرین شعار سوسیالیست‌هاست. از مجموع احکام و تعالیم اسلام راجع به مالکیت و حدود آن این اصل محرز است که مالکیت اشیا و تصرف و بهره‌برداری از این علاقه، در حد عمل به معنای وسیع آن است و توزیع (یا انفاق) بر حسب احتیاج است.» با این حال، طالقانی برخلاف برخی از ایده‌پردازان پیش‌گفته، درباره نقش دولت در اقتصاد نظری معتدل‌تر دارد.
