«ریسک» و «خطر» و تحول مفهومی آن از منظر جامعه‌شناسی دکتر ح | 📶درسگفتارهای جامعه شناسی
«ریسک» و «خطر» و تحول مفهومی آن از منظر جامعه‌شناسی
دکتر حمید #رزاقی، جامعه‌شناس
در یک تعریف آغازین، ریسک به «احتمال» به وجود آمدن آسیب و صدمه از یک خطر گفته می‌شود.
در گذشته و دوران سنت (عصر #پیشامدرن) مانند قرون وسطی، اجتماعات بشری وابسته به طبیعت و مبتنی بر کشاورزی و دامداری بودند و ساختار روستایی و قبیله‌ای داشتند. در آن عصر خطرات از طبیعت نشأت می‌گرفت... در گذشته به مانند امروز خطر و حادثه وجود داشته است، اما آدمیان آنها را به نیروهای ناشناخته و ماورایی مانند تقدیر، خدایان، بخت، اقبال، ارواح، جادو و شیاطین نسبت می‌دادند.
ریسک صرفاً به معنی خطر یا خطر احتمالی نیست، بلکه به خطر احتمالی و بالقوه‌ای اشاره دارد که احتمال وقوعش در آینده مورد محاسبه قرار می‌گیرد... مفهوم ریسک در جامعه‌ای شکل می‌گیرد و گسترش می‌یابد که رو به سوی آینده دارد.جامعه‌ای فعال که مدام در تلاش است از گذشته فاصله بگیرد و آینده را قابل پیش‌بینی کرده و به تسخیر خود درآورد... از قرن ۱۶ و ۱۷ [میلادی] در مغرب‌زمین جامعه‌ای آغازیدن گرفت که تسلط بر طبیعت را دستور کار خویش قرار می‌دهد و ساختن آینده از خصائص آن به شمار می‌رود...
کلمۀ ریسک از طریق زبان اسپانیایی یا پرتغالی وارد زبان انگلیسی شد و برای اشاره به دریانوردی در آب‌های ناشناخته به‌کار می‌رفته است. به بیان دیگر تعریف اولیه ریسک با مفهوم فضای فیزیکی در ارتباط بود... مفهوم ریسک از آغاز شکل‌گیری با ظهور مفهوم #بیمه همراه و عجین بوده است. بیمه نقطه اتکایی است که مردم با در نظر گرفتن آن ریسک را می‌پذیرند. اولین بیمه‌نامه‌های دریایی در قرن ۱۶ میلادی صادر شدند.
از نیمه دوم قرن ۲۰ در دنیای غرب، #دولت_رفاه که نوعی نظام فراگیر بیمه است و سابقه شکل‌گیری آن به عصر ویکتوریایی برمی‌گردد، به عنوان نظام مدیریت ریسک شکل گرفت. دولت رفاه برای آن طراحی شد که افراد جامعه را در مقابل بیماری، معلولیت، از دست دادن شغل و پیری محافظت کند.
از ۳۰ الی ۴۰ سال پیش به این سو با وقوع حوادث غیرقابل پیش‌بینی مانند واقعه انفجار نیروگاه اتمی #چرنوبیل... معنا و مفهوم ریسک ابعاد تازه‌تری به خود گرفت. ریسک‌هایی که تا پیش از این به‌عنوان عدم‌قطعیت‌های قابل شناخت و پیشگیری و قابل مهار به نظر می‌رسیدند، از چنگ محاسبه پذیری و کنترل بشر خارج شدند... ریسک‌های بشرساخته‌ای که ریشه در قریب دویست سال روند رشد شتابان علم و تکنولوژی، تشدید توسعه صنعتی و دخالت افسارگسیخته بشر بر طبیعت و محیط طبیعی دارد. ریسک‌های برساختی که جای ریسک‌های محاسباتی را می‌گیرند و آکنده از عدم قطعیت‌های پنهان و نامرئی و غیرقابل پیش‌بینی هستند... ریسک‌هایی که از قوۀ شناخت و محاسبه آدمی‌می‌گریزند، دیگر عوارض جانبی و غیرقابل کنترل صنعتی شدن نیستند، بلکه به خصلت کانونی جامعه مدرن درآمده‌اند. جامعه‌ای که اولریش بِک آن را جامعه ریسک و گیدنز آن را مدرنیته متأخر نام نهاده‌اند.
تعریفِ #ریسک از ارزیابی فنیِ خطرات احتمالی و پیش‌بینی محاسباتی و برآوردهای رقمی پیامدهای منفی و کنترل تکنیکی آن به سوی تصور آسیب و فاجعه‌ای احتمالی در آینده توسط خِرَد اجتماعی و چگونگی کنش فعال و مسئولانه کنشگران اجتماعی در برابر آن تغییر یافته است.
