آیا مسموم کردن فرمانروایان در دورۀ دولتهای کردی سدۀ ۵ق/۱۰م رای | کردستان نامه
آیا مسموم کردن فرمانروایان در دورۀ دولتهای کردی سدۀ ۵ق/۱۰م رایج بوده است؟
اسماعیل شمس
در منابع تاریخی که تاکنون درباره دولتهای روادی، شدادی، مروانی، حسنویه و عنازی مطالعه کرده ام تنها به یک مورد از مسموم کردن فرمانروایان با زهر برخورد کرده ام که البته آن هم چنانکه در ادامه خواهم نوشت، محل تردید و تشکیک است. هیچ اغراق نیست، اگر بگوییم که شیوۀ فرمانروایی در دولتهای کردی سدۀ میانه و نیز ایوبیان متقدم که حکومتشان بر شانه های این سلسله ها استوار شده بود، یکی از آرامترین و اخلاقی ترین شیوه های حکمرانی بوده است. در این سلسله ها جابجایی قدرت با آرامش و توافق صورت می گرفت و از جنگهای داخلی و کشمکش های خونین بر سر قدرت چندان خبری نبود. اعضای مختلف خانواده حاکم در خدمت به مردم و آبادانی سرزمین خود و دفاع از آن در برابر دشمنان با هم متحد بودند. در سطح خارجی هم فرمانروایان شدادی، مروانی و روادی روابط حسنه ای با یکدیگر داشتند و منابع از سفر آنها به قلمرو یکدیگر و مناسبات خانوادگی خبر داده اند. در چند مورد محدود که منابع از برخی کشمکشهای داخلی و دعوای جانشینی خبر داده اند همواره تحریکات یک طرف بیرونی عامل این وضعیت بوده و البته همیشه هم سبب تضعیف و سقوط نهایی سلسله شده است. یکی از این موارد که از آن به تنها مورد زهر خوراندن در تاریخ سلسله های کردی یاد کردم ، ماجرای سعید فرزند نصرالدوله امیر مروانیان دیاربکر است. سعید حاصل ازدواج نصرالدوله با فضلونیه دختر امیر فضلون، فرمانروای شدادیان اران بود و پس از آنکه برادرش نظام الدین جانشین پدر در میافارقین شد، حاکم آمد گردید و در اداره امور به او کمک کرد.
نصرالدوله بیش از نیم قرن فرمانروایی کرد و دوره حکومت او یکی از درخشان ترین ادوار تاریخی فرمانروایی کردان است. اگر در طول تاریخ کردستان، حکمرانی چهار فرمانروای بزرگ به عنوان سرمشق و الگویی تاریخی مطرح شود، قطعاً یکی از آنها نصرالدوله است. نصرالدوله توانست همزمان قلمرو خود را از هجوم سلجوقیان تازه نفس به فرماندهی طغرل حفظ کند و از مداخلات خلافت فاطمی شیعی و خلافت سنی عباسی در امور داخلی مروانیان جلوگیری نماید و در عین حال با هر سه طرف روابطی مبتنی بر منافع مشترک برقرار کند. با فوت او این موازنه به هم خورد و سلجوقیان که اینک به قدرت اصلی جهان اسلام تبدیل شده بودند در صدد توسعه نفوذ خود در جغرافیای مروانیان برآمدند. در جنگی که میان سلجوقیان و مروانیان رخ داد سه نفر از فرزندان نصرالدوله کشته شدند، اما با وجود این مروانیان همچنان به رهبری امیر نظام الدین و برادرش امیر سعید به قدرت خود ادامه دادند.
آلب ارسلان به توصیه وزیرش خواجه نظام الملک طوسی در صدد انداختن اختلاف میان فرزندان نصرالدوله برآمد. در سال ۴۶۳ق که آلب ارسلان در مسیر جنگ ملازگرد از دیاربکر می گذشت، نظام الملک از امیر سعید خواست که با سپاهش به سلطان بپیوندد. خواجه پس از آن به میافارقین رفت و همراهی امیر سعید با سلطان را به نظام‌الدین اطلاع داد و او را از این که سلطان می خواهد حکومت را به سعید بدهد، ترساند.نظام الدین ضمن پرداخت جواهرات و هدایایی هنگفت از او خواست مانع این کار شود. همسر نظام الدین و خواهران و دختران او نیز نزد خواجه نظام الملک رفتند و از او خواستند مانع عزل نظام الدین شود. او هم سوگند خورد که نظام الدین را از نزد آنان همچون امیر شهر میافارقین بیرون می برد و به عنوان سلطان سراسر دیاربکر بر می گرداند. پس از آن نظام الدین به همراه نظام الملک نزد الب ارسلان رفت و خواسته اش را با او در میان گذاشت. سلطان گفت که برای برادر او سعید سوگند یاد کرده که حمایتش کند. نظام الدین به توصیه خواجه نظام الملک اموال و هدایایی چنان هنگفت به الب ارسلان داد که سوگندش را فراموش نمود و تصمیم گیری درباره دو برادر را به نظام الملک سپرد. یک روز که سلطان به شکار رفته بود، خواجه نظام الملک، سعید را دستگیر کرد و او را به قلعۀ هتاخ فرستاد و در آنجا زندانی کرد. الب ارسلان هم حکومت نظام الدین بر سراسر قلمرو مروانیان را به رسمیت شناخت. چندی بعد نظام‌الدین برادرش را به حکومت آمد برگرداند، اما تحت تأثیر القائات خواجە و اطرافیان دوباره به او بدگمان شد و تصمیم به قتل مخفیانه او گرفت. او برای اجرای این نقشه کنیزکی را به رسم هدیه برای برادر به آمد فرستاد.کنیزک هم پس از کسب اطمینان سعید، او را مسموم کرد.
با مرگ امیر سعید که فردی زیرک و توانمند و سبب ترس سلطان و خواجه بود، شمارش معکوس برای سقوط حکومت مروانیان آغاز شد. چند سال بعد حکومتی که شیوه حکمرانی فرمانروایانش شگفتی فیلسوفانی چون ناصرخسرو ایرانی و متنبی عرب و حتی آلب ارسلان سلجوقی را برانگیخته بود به آسانی از بین رفت و قلمرو آنها میان داماد خواجه نظام الملک طوسی و امیران ترک و عرب تقسیم گردید.
