در دام تاریخ گرفتار نشویم(بخش پایانی). اسماعیل شمس در دو | کردستان نامه
در دام تاریخ گرفتار نشویم(بخش پایانی).
اسماعیل شمس
در دو بخش گذشته بر این مطلب تٲکید شد که گذشته گرایی و تبدیل تاریخ به ایدئولوژی به یکی از بحرانهای کنونی جامعه کردستان تبدیل شده است. برخی گروه ها و افراد با هر اندازه دانش تاریخی و گاه با استناد به یک تک سند و منبع هر روز خوراکی تازه برای ایدئولوژی های وارداتی خویش فراهم می کنند و هیچ ابایی از قربانی کردن مبانی بنیادین علم مدرن و بی توجهی به اخلاق علمی و تخصص ندارند. آفتهای این وضعیت به ویژه تفرقه افکنی در میان مردم و تولید نفرت و خشونت و مشغول کردن آنها به گذشته به جای تمرکز بر مشکلات کنونی و آینده عیان تر از آن است که برایش شاهد و مدرک آورده شود. در این یادداشت با استناد به کتاب قوی سیاه و شرح و توضیح برخی مطالب آن به آسیب شناسی بیشتر گذشته گرایی می پردازم و نشان می دهم که چگونه تاریخ با بازی پیچیده خود نه تنها غیر متخصصان، بلکه گاه متخصصان و پژوهشگران تاریخ را هم به دام خود می اندازد و اگر از زندان آن بیرون نیاییم چه بسا با تحلیلهای تاریخی خویش جامعه و سرزمین خود را به سوی پرتگاه هدایت کنیم.
کتاب "قوی سیاه"، اثر نسیم نیکلاس طالب، نویسنده لبنانی آمریکایی و استاد انستیتوی پلی تکنیک دانشگاه نیویورک است که اولین بار در سال ۲۰۰۷ منتشر شده است. کتاب قوی سیاه نه کتابی تاریخی است و نه نویسنده آن تحصیلکرده تاریخ است، اما بی گمان یکی از مهم ترین کتابهای اثرگذار بر تفکر تاریخی در ۱۵ سال گذشته بوده است. پیام کلیدی کتاب قوی سیاه نشان دادن پیامدهای مخرب اسیر شدن تفکر در چارچوبهای کلیشه ای تاریخی است.طالب سال ها در این باره تحقیق کرده که انسان ها چگونه به خودشان می قبولانند که بیشتر از آنچه واقعا می دانند، اطلاعات دارند. او در این کتاب، همه چیز را درباره ناشناخته ها و چیزهایی که نمی دانیم، توضیح می دهد. در دیباچه کتاب، درباب علت انتخاب عنوان قوی سیاه برای کتاب آمده است که پیش از کشف استرالیا، مردم دنیای کهن بی چون و چرا باور داشتند که هر قویی سفید است،چون دانش و تجربه محدود آنها این گزاره را تٲیید می کرد. مشاهده اولین قوی سیاه در استرالیای تازه کشف شده، گزاره ای را که سالها همگان به آن باور داشتند، بی اعتبار کرد.
به باور طالب، منطق قوی سیاه موجب می شود تا نادانسته های ما نقشی بس بزرگ تر از دانسته های ما داشته باشند. از آنجا که احتمال کشف قوی سیاه کم بوده و یا حتی در مخیله مردم نگنجیده است، با پیدا شدن سر و کله آن، چون امکان تکذیب نبود، برخی به دنبال شواهد و دلایلی رفتند تا برای همه توجیه کنند که از ابتدا می دانستیم قوی سیاه هم وجود دارد. نویسنده به همین سبب با تٱکید می گوید که در این کتاب شیوه زشت " گردآوری گزینشی شواهد تٲیید کننده" را به کار نبسته است؛ زیرا این شیوه انباشتن شواهد برای فریفتن عوام و غیر متخصصان است و نزد اهل فن کاری ساده لوحانه است. هرکس دنبال شواهد و مستندات باشد، ، بی گمان می تواند به اندازه مورد نیاز برای فریب خودش و همگنانش پیدا کند. شالوده فکری قوی سیاه نقد آن ساختار بی قاعده ای است که با تمرکز و دقیق شدن و باریک شدن بر دانسته های اندکی که دارد از جهان ناشناخته ها و نامتعارف ها و نامحتمل ها غفلت می کند و با این کار، خود و جامعه را به بیراهه می برد و گرفتار جدایی و نفرت و خشونت می کند.
طالب در فصل اول کتاب خود با عنوان کار آموزی یک شکاک تجربی، از "تاریخ و مثلث تیرگی" می گوید. به باور او ذهن آدمی در برداشت از تاریخ از سه بیماری [مثلث تیرگی] رنج می برد: ۱. توهم درک یا دانایی ۲. تحریف پس‌گرایانه ۳. قائل شدن اعتباری بیش از اندازه برای اطلاعات و شواهد مربوط به رویدادها. بیماری بزرگ ما این است که در جایی که نشسته ایم همه جهان را از گذشته تا امروز تحلیل می کنیم و به خیال خویش در کمند و دام خود صید می کنیم. افزون بر این، با گرفتار شدن در دام تحریف پس گرایانه این گونه فکر می کنیم که حوادث آنگونه که ما می پنداریم رخ داده و پشت سر هم و مرتبط به هم بوده اند؛ در حالی که هرگز چنین نبوده است. طالب در توضیح این مثلث تیرگی می گوید: به راستی هیچ کس نمی داند که در گذشته واقعا چه خبر بوده و آن موقعیت پیشینی چگونه به پس از خود و امروز رسیده است. به باور او "تاریخ نمی‌خزد، می‌جهد." ذهن ما ماشین توجیه شگفتی است که می تواند از هر سند تاریخی معنای مورد نظر خود را بیافریند. "آدمی در خودفریبی دستی بس چابک دارد" و با اعتبار بیش از اندازه بخشیدن به کشفیات خویش هر روز بیش از پیش در خودفریبی و فریب دیگران غرق می شود.
چنانکه گفته شد این مطالب شرح بخشی از مطالب کتاب قوی سیاه بودند، اما نیک روشن است که انگار بحران بزرگ تاریخ گرایی را در جامعه ما توضیح می دهند. امیدوارم کمی به خود آییم و حوزه پیچیده تاریخ را این گونه ساده نگیریم.
