کتاب «انکیزیسیون در ایران» (احمد کسروی) پیشگفتار (تکه‌ی 3 | پاکدینی ـ احمد کسروی

کتاب «انکیزیسیون در ایران» (احمد کسروی)

پیشگفتار (تکه‌ی 3)


سپس دوره‌ای دیگر آغاز شد که کلیسا بس نیرومند گردید چنانکه جز مردم ، بر پادشاهان نیز چیره درآمد و از پشتیبانی سپاهیان بهره‌مند شد. پولها و زمینهای بسیاری را دارا گردید. چون دیگر از آن سادگی و پاکی قرنهای نخستین درآمده بود ، بیش از رستگاری مردم در اندیشه‌ی نگاهداری و افزودن بشکوهش بود.

بدینسان کلیسا (نه مسیحیگری) به نبردگاه جاه‌طلبان و زراندوزان مبدل گردید که در راه رسیدن بخواستهاشان ، از کنار آمدن با آیینهای بت‌پرستی (برای مردمفریبی) ، ستیز با همکیشان ، رشوه‌دهی ، دسیسه‌چینی و حتا جنایت دریغ نکردند. (1)

کلیسا آموزشگاههایی داشت که در آنها علوم الهی یا آموزاکهای[=تعلیماتِ] ویژه‌ی کشیشان (اِسکولاستیک) (2) آموخته می‌شد و اینها چیزی نبود جز موشکافیهای بیهوده در انجیلها و نوشته‌های کیشی ، و بحثهای بی‌پایان در پیرامونِ «تثلیث» و جایگاهِ مریم ، «لاهوت» و «ناسوتِ» مریم و عیسا ، نر یا ماده بودنِ فرشتگان ، از جنسِ آدمی ‌یا خدا بودنِ مسیح و اینگونه چیزها.

در قرن نهم میلادی که مسلمانان ، فلسفه و دانش باستان را ترجمه کرده در دانشگاههای خود بدرس دادن پرداختند ، اروپاییانِ کنجکاو و جویای دانش ، گروه گروه بسوی دانشگاههای عربِ اسپانیا روانه شدند :

دانشگاههای شهر سویل و تولدو و کوردو (3) (قُرطبه) مراکز فرهنگی بزرگی شده بودند که جوانان فرانسوی و آلمانی و انگلیسی بآنها هجوم می‌آوردند و آنجا ... آثار بُقراط ، ارسطو ، اقلیدس ، بطلمیوس ، جالینوس و غیره مطالعه می‌شد و بر نیمکت این دانشگاهها عرب و اسپانیولی ، مسلمان و مسیحی ، پهلوی یکدیگر می‌نشستند و هنگام بازگشت بکشورهای خود مطالب مفیدی را که آموخته بودند منتشر می‌کردند و یا بنوبه‌ی خود مکاتب و مدارس جدیدی باز می‌کردند. در نتیجه در این کشورها علوم و معارف یونانی نیز در جوار انضباط اسکولاستیک شروع بنمو و پیشرفت کرد. بخصوص در ایتالیا افکار جدید بیش از همه انتشار یافت. ... اسکولاستیک در اینجا قدرت چندانی بدست نیاورد و از قرن دهم ببعد دانشمندانی که در مدارس و مکاتب عرب درس خوانده بودند ... دانشکده‌ی حقوق و طب افتتاح کردند. (4)


در آن روزگار دستگاه فلکهای بطلمیوسی ، شناخته شده‌ترین ستاره‌شناسی بود و دقیقترین نتیجه‌ها را بدست می‌داد. در ریاضیات بویژه هندسه ، جز اقلیدس کسی بآن دامنه‌داری و دقت کتابی ‌فراهم نیاورده بود. ستاره‌شناسی بطلمیوسی و هندسه‌ی اقلیدسی نه چیزهایی بود که با اندیشه‌ی کلیسا ناسازگار درآید. پس کلیسا را با آنها نبردی نبود و خود هوادار آنان درآمد. لیکن اندیشه‌های ارسطو و دیگران پروای[توجه] دیگری می‌خواست.

جهان‌بینی ارسطویی و دیگر اندیشه‌های فلسفی یونانی با آنکه با آموزاکهای کلیسا ناسازگار بود ولی کشیشانی با تأویلهایی این ناسازگاریها را از سرِ راه برداشتند. جالینوس که بیست جلد کتاب بزرگ در پزشکی از خود بجا گزارده بود ، ایشان تنها آن بخشهایی که به علوم الهی نزدیکی داشت نگاه داشته یاد می‌دادند.

چون متنهای اصلی کتابهای یونانی را در دست نداشتند و خواندن بعربی ‌دشوار می‌نمود لازم شد که آنها را بزبان لاتینی ترجمه کنند. ... از بدبختی ... هنگام وارد کردن نوشته‌های ذیقیمت ، متأسفانه ارسطو نیز خود را داخل کرد. ... دیالکتیک استادانه‌ی فیلسوف پرقدرتِ یونانی با اصول اساسی مذهب مسیح درباره‌ی خدا ، خلقت ، ابدیتِ روح و غیره اختلاف اساسی داشت لذا کلیسا تصمیم بنابودیش گرفت و آن را کفر و الحاد و خوانندگانِ آن را کافر و زندیق نامید (1231م.). ... اما یکی از روحانیون بنام آلبرت کبیر (1280ـ1196) نظریه‌ی بدیع و استادانه‌ای داد : بجای مبارزه با ارسطو بهتر نیست که با او آشتی کنیم و او را جزو همدستان و متفقین خود قرار دهیم؟ ...

سن تُماس (1274ـ1224) کسی بود که‌این کار را انجام داد. ... او مدتی مشغول مطالعه در کتابهای ارسطو گردید و موفق شد که آن را با کتاب مقدس متوافق و منطبق کند. [جز او کسان دیگری نیز بسازگار نمودن اندیشه‌ی ارسطویی و آموزاکهای کلیسایی پرداختند.]

بدینسان ارسطو نیز در سلک بزرگان کلیسا درآمد. ... روحانیون و طلاب علوم بر اثر این تغییر سر را از روی متون مختلف بلند نکردند و توجه بیشتری بطبیعت مبذول نداشتند. ... علم تکانی نخورد فقط طریقه‌ای جانشین طریقه‌ی دیگر شد و شاید این خطرناکتر بود زیرا جاذبه‌ای داشت که هم اهل منطق و هم متمایلین بدین حنیف مسیح را قانع می‌کرد.

... تصور این مطلب برای ما دشوارست که چگونه ‌اشخاصی ...