فایده‌گرایی (Utilitarianism) فایده‌گرایی یا سودمندگرایی (Utili | انجمن علمی علوم سیاسی شهید بهشتی
فایده‌گرایی (Utilitarianism) فایده‌گرایی یا سودمندگرایی (Utilitarianism) شاخه‌ای از نظریه‌های اخلاقی پیامدگراست. اهمیت شادی به‌عنوان خواست انسان مدت‌هاست که شناخته شده و اشکال و تعاریف متفاوتی از خوشگذرانی توسط فلاسفه قدیم مانند اپیکور و ارسطو مورد بحث قرار گرفته و خوش‌روانی را بالاترین خیر بشر دانسته‌اند. اما فایده‌گرایی با رویکرد فردیت به عنوان یک مکتب اخلاقیِ پیامدگرا و شکل نوینش، در قرن هجدهم با آرای جرمی بنتام آغاز و سپس با نظریات جان استوارت میل مطرح شد. عقیده استوارت میل این است که مفهوم بسیار ناقصی که گاهی از معنای واژه نفع‌گرایی به ذهن می‌آید، مهمترین مانعی است که سد راه درک صحیح آن می شود و اگر بشود آن را از بدفهمی‌ها جدا کرد، مشکل تا حد زیادی ساده می‌شود و مقدار قابل توجهی از دشواری های آن برطرف می‌شود. باتوجه به مبانی فایده‌گرایی، اخلاقی‌ترین عمل، عملی است که «سودمندترین گزینه برای طرفین اثرپذیر» باشد، حتی اگر مضر (ذاتاً شر) باشد که خود مبیّن شعار معروف این مکتب، "the greatest amount of good for the greatest number of people."، به‌معنای «بیشترین خوشی برای بیشترین افراد» می‌باشد. درست است که در فایده‌گرایی فردیت درنظر گرفته می‌شود و بیان شده که چون مجازات، توأم با درد است، لذا ذاتاً شر محسوب می‌شود و باید فقط موقعی اجرا گردد که از بروز شرّ بزرگ‌تری جلوگیری کند؛ اما همه آنها به‌دنبال نتیجه و در جهت به حداکثر رساندن مطلوبیت و مفاهیم مرتبط با آن لحاظ می‌گردد. مثلا جرمی بنتام، پدر این مکتب، سودمندی را این گونه توصیف می‌کند: «آن ویژگی در هر چیزی که با آن، آن چیز به ارائه سود، لذت یا خوشبختی و پیشگیری از رخ دادن ضرر، درد، شر، یا ناکامی متمایل شود، برای طرف‌هایی که سودشان در نظر گرفته می‌شود.» فایده‌گرایی نسخه‌ای از پیامدگرایی است که بیان می‌کند در هر استدلالی، اساس کار باید محاسبه و مقایسه دردها و لذت‌ها باشد و هیچ اندیشه دیگری را نباید در استدلال دخالت داد. این مکتب، منافع همه انسان‌ها را برابر در نظر می‌گیرد. گفتنی است که جان استوارت میل، ضمن نقد نظریه جرمی بنتام و برشمردن نقاط ضعف آن، در تلاش برای کامل کردن این نظریه داشت و اشکال‌هایی نسبت به نظریه بنتام وارد کرد و نکاتی را به آن اضافه کرد. یکی از نقدهای وارد شده به این مکتب این است که این نظریه نوعی هرج و مرج اخلاقی را پدید می‌آورد؛ با هدف به‌ارمغان آوردن بیشترین خوشبختی برای اکثریت، حقوق اقلیت را نادیده می‌گیرد. از این نظریه در رفاه اقتصادی جامعه و بحران فقر جهانی استفاده شده‌است.
علیرضا رحمتی عضو انجمن علمی علوم‌سیاسی دانشگاه شهید بهشتی #چهارشنبه‌های_سیاسی #تعریف #فایده‌گرایی
