اجتماع و عدد لازم است مهندس مهدی بازرگان، چهل‌ویک سال پیش، یع | تفکر
اجتماع و عدد لازم است
مهندس مهدی بازرگان، چهل‌ویک سال پیش، یعنی سال ۱۳۶۰، مقاله‌ای نوشت که سخن کلیدی آن، این بود: “یک فكر و یک فرد، هرقدر هم نابغه و صالح باشد نمی‌تواند کاری از پیش ببرد؛اجتماع و عدد لازم است”. در واقع مهدی بازرگان، آن‌جا راه‌حلّ نهایی را، چه در داخل و در مقام تمدّن و ترقّی و چه در خارج در مقام دفع هجوم خارجی، در مشارکت‌دادن مردم توأم با حیثیّت و ارزش دانست. و لازمه‌ی حیثیّت و ارزش را، در آزادی‌دادن و آزادشناختنِ مردمان انگاشت. و از این لحاظ، می‌گوید یک فکر و یک فرد هراندازه نابغه و صالح – یعنی حاکمیّت شخص – کارگر نیست بلکه اجتماع و عدد – یعنی مشارکتِ آزادانه – نیاز است. و این تضادّی است که بازرگان میان حاکمیّت شخص و جمهوریّت می‌دید. و او در آن‌جا حکومت را خطاب قرار می‌دهد که اگر مردم را مشارکت ندهید، هم در صحنه‌ی داخلی شکست می‌خورید و هم در صحنه‌ی خارجی. به‌گمانم این سخن مهندس بازرگان درباب ضرورتِ مشارکتِ اجتماع و عدد در برابر حاکمیّت یک فکر و یک فرد، حتّیٰ نابغه و صالح، از آن سخنان زرّین و طلاییی است که یک دولت‌مرد و اندیشمند می‌تواند بگوید، آن هم در دوره‌ای که همه به‌دنبال یک فکر و یک فرد بودند. شاید بازرگان را با آن قول بشناسیم که “دین فقط برای خدا و آخرت است”. امّا به‌گمانم او را در سیاست با این قول هم باید شناخت. این کلامِ زرّین و طلایی از یک اندیشه‌ی لیبرال‌‌دموکراتیک بیرون می‌آید؛ اندیشه‌ای که به‌دنبال چگونه حکومت‌کردن است و پاسخ را در مهار قدرت و توزیع آن در برابر قدرتِ مهارناشده و متمرکز، در حاکمیّت قانون در برابر حاکمیّت افراد، در بهسازی دموکراتیک نهادها در برابر ضعف نهادها و در بسط فرهنگ دموکراتیک در برابر فرهنگ دیکتاتوری یافته است. پایه‌ی همه‌ی این‌ها مشارکتِ اجتماع و عدد است. و این اندیشه بر زبان و قلمِ مهدی بازرگان، در مقام یک دولت‌مرد و اندیشمندِ لیبرال‌‌دموکرات نشسته است.
ما امروز به همین اندیشه‌ی لیبرال‌‌دموکراتیک در تمام سطوح نیاز داریم. این را باید تکرار کرد؛ اجتماع و عدد لازم است نه یک فکر و فرد، مشارکت لازم است نه خودکامگی، آزادی لازم است نه ولایت. @Tafakkor
