'سیرالعباد الی المعاد' با شرح و تصحیح خانم دکتر مریم مشرف. « | تاریخ،فرهنگ،هنر و ادبیات ایران‌زمین
"سیرالعباد الی المعاد" با شرح و تصحیح خانم دکتر مریم مشرف. «سیرالعباد» یکی از مثنوی‌های مهم زبان فارسی و اولین مثنوی حکمی و تمثیلی‌ست که درآن مفاهیم حکمی و عرفانی با یکدیگر ممزوج شده و درآمیخته. سنایی حدوداً در سومین دهه عمرش، در ۳۳سالگی این مثنوی را سروده که خیلی جوان بوده و با صرف وقت زیاد و حوصله و انگیزه بسیار بالا مثنوی‌ای آفریده که دارای ساختار بسیار منسجمی‌ست. دربین آثار سنایی «سیرالعباد» ساختاری محکم و چارچوب روشنی دارد؛ در زمان حیات او، بخش‌هایی از مثنوی بلند «حدیقه الحقیقه» به‌سرقت رفت و بعد دوباره جمع‌آوری شد. دراین جابه‌جایی‌ها و اتفاق‌ها، بخش‌هایی از حدیقه جابه‌جا و یا گم شد، اما این اتفاقات برای مثنوی «سیرالعباد» نیفتاده است. برای تصحیح این اثر از تعدادی نسخه‌های قدیم استفاده شده، برخی از نسخه‌های قرن ۷ و ۸ تاکنون گزارش نشده بودند و قدیمی‌ترین نسخه موجود هم نسخه قرن ۶ است. همچنین سعی شده سلسله نسخه‌ها رها نشود، نسخه‌ها تا دوره قاجار حتی آن‌هایی که در تبارشناسی نسخ، خویشاوند و هم‌پیوند بودند، لحاظ شده؛ مثلا نسخه‌ای که در مجلس شورا است، با این‌که از قرون متأخر است، برخی از ضبط‌های قرن ۶ را تأیید می‌کند و توجه به این شباهت‌ها و تفاوت‌ها در تبارشناسی دست‌نویس‌ها مهم است. «سیر العباد» شرح کهنی هم دارد که علاوه براینکه دارای اشتباهات زیاد است، بسیاری ابیات را هم ندارد. دراین شرح سعی شده تا جایی‌که امکان داشته، با مراجعه به منابع دست اول و منابع حکمی چون «رسائل اخوان‌الصفا» و «رسائل ابن سینا» و «رساله‌‌النفس»های موجود و همچنین فرهنگ‌ها و دایره‌المعارف‌ها و دیوانهای شعر، ابهام‌های مثنوی برطرف شود. دراین اثر سعی شده چارچوب فکری سنایی به نحوی در شرح منعکس شود که پاسخ‌گوی همه ابهام‌ها باشد. شرح باید به نحوی باشد که همه ابهام‌های اجزای یک اثر را دربربگیرد، ولی معمولا می‌بینیم شرح فقط برای یک بیت مصداق پیدا می‌کند اما وقتی که همان تعبیر را در ابیات دیگر به کار ببندیم، جور در نمی‌آید و شرحی نیست که وافی به مقصود باشد. شرح باید به نحوی باشد که اگر ما تأویلی می‌کنیم مثلا فلان چیز رمز فلان است، «پیر» رمز «عقل فعال» است، باید این را در همه ابیات بتوان به‌کار برد؛ مگر این‌که دلیل روشن و منطقی‌ای برخلاف آن باشد. هدف اصلی رسیدن به شرحی منسجم بوده که وقتی درباره بیتی مطلبی شرح و یا تأویل می‌شود، بیت دیگری آن را نقض نکند و در همه‌جا مصداق پیدا کند. برای این تصحیح حدودا ۱۴ نسخه دیده شده که ۱۲ نسخه به‌دقت گزارش شده و درمورد ۲ نسخه قاجاری فقط برخی از ابیات گزارش شده. در مقدّمه کتاب سعی شده مفهوم «شاعرِ حکیم» معرفی و سرچشمه‌های فکری و افکار اسماعیلی او آورده شود و به دلیل رسیدن به هدف، که شرح کامل بوده، روی شرح کهن تکیه نشده. البته اگر مثلی بوده برای این‌که دانسته شود این مثل در گذشته چه معنایی داشته، شرح داده شده، مثلا «شانه نو و موی ژولیده»، مثلی‌ست که در فرهنگ‌ها نیامده و به‌ناچار به متن‌های قدیمی، مراجعه شده، به‌این موضوع در شرح قدیم اشاره شده و مثل را به‌این معنا «امری که هنوز به‌آن عادت نداریم و یاد نگرفته‌ایم» یعنی مضمونش نزدیک به‌این معنی است و این‌گونه به کار می‌بردند. گاه از طریق همین متن سنایی می‌توان فهمید خیلی جاها مثلی را اشتباه ضبط کرده‌اند، و اصطلاحاتی که سنایی به کار برده صورت درست مثل است، مانند «با خر در جوال شدن» که کنایه از فریب خوردن است و اغلب جدال نوشته‌اند به جای جوال. «سیرالعباد» علاوه‌بر فواید حکمی و فلسفی، فواید جانبی هم دارد که آشنا شدن با مثل‌ها، یا شیوه زندگی قاضیان و عارفان و طبقات اجتماعی مختلف بخشی از آن است و جنبه انتقادی از محیطی‌ست که سنایی در آن بوده. سرخسی، ممدوح سنایی برای او کتابخانه‌ای درست کرده بود و سنایی درآن دوران، زندگی نسبتا آرام و راحتی داشته. در آن کتابخانه کتاب‌های بسیار ارزشمندی گرد آورده بوده که دوران طلایی زندگی سنایی بوده. بعدها شخصی به‌نام «احمد تیشه» در دوران پیری در غزنین برای او جایی فراهم می‌کند اما این کجا و آن کجا. افکار سیاه و ناامیدکننده سنایی در ایامی که «حدیقه» را می‌سروده قابل مقایسه با دوران طلایی جوانی و شادی و سرخوشی که در سرخس و در خانقاه محمد منصور سرخسی زندگی می‌کرده و همه‌جور امکانات و کتاب هم در اختیارش بوده، نیست. سنایی در «حدیقه» خیلی نومید و مرگ‌اندیش ظاهر می‌شود، اثر رنجهای زندگی در حدیقه پیداست، مرگ خویشان و عزیزان، پراکندگی دوستان، آوارگی اهل قلم، تهدید و تکفیر، سال‌های سختی را برای سنایی رقم زدند. با این‌که حدیقة مثنوی بسیار مهمی است، اما تم‌ها و در نمایه‌های غم‌انگیز است اما در «سیر العباد» به‌عکس در تمام مدت صحبت از زندگی و رویش دوباره و تلاش و پیشرفت است که به زبان تمثیلی بیان شده. #دکترمریم‌مشرف https://t.me/tarikhfarhanghonariranzamin
