کنیزان در ایران عصر قاجار دکتر فاطمه موسوی ویایه- دیماه ۱۴۰۰ | زنان و مسائل اجتماعی
کنیزان در ایران عصر قاجار دکتر فاطمه موسوی ویایه- دیماه ۱۴۰۰
در کشورهای غرب آسیا سابقه برده‌داری به دو هزار سال قبل از میلاد بازمی‌گردد، در ایران عصر ساسانی نیز بردگان در خدمت اشراف و درباریان بودند. پس از سیطره اسلام نیز همچنان برده‌داری تداوم یافت. اسارت در جنگ و راهزنی، فروش به علت مالیات و بدهی یا تولد از پدر و مادری برده موجب می‌شد فرد برده محسوب شود. در ایران عصر صفوی و قاجار بیشتر بردهها را از قفقاز میآوردند؛ غلامان را برای امور نظامی و خدمات اداری استفاده می‌کردند و کنیزان به عنوان زن صیغهای وارد حرمسراها می‌شدند.
پس از جنگ‌های ایران و روس و سلطه روسیه تزاری بر منطقه قفقاز، تجارت برده تقریباً از بین رفت زیرا روسها اجازه نمی‌دادند اتباع‌شان به بردگی گرفته شوند. در نتیجه تجارت بردگان سیاه از شرق آفریقا رونق گرفت که توسط تجار عرب به بوشهر و بعدتر شیراز آورده می‌شدند. البته آب و هوای گرم جنوب ایران برای آنان مناسب‌تر بود با این حال در خانه اعیان و اشراف نقش نوکری و خدمتکاری داشتند. بر اساس آمار نجم‌الملک از جمعیت تهران در سال ۱۲۸۶ ه.ق، جمعیت شهر حدود صد و پنجاه هزار نفر بود که از این میان، دو هزار و پانصد نفر کنیز سیاه بودند.
کنیزان معمولاً خدمتکار بودند اما غالباً کنیزی که باهوش و زیبا بود، به همخوابگی اربابش درمی‌آمد. زمانی که کنیز، فرزندی برای اربابش به دنیا می‌آورد، آزاد می‌شد و فرزند او هم با سایر فرزندان ارباب تربیت و مانند آنها از ارث پدری بهرهمند می‌شد. در شرح حال رجال عصر قاجار ذکر شده که مادر شاهزاده عبدالصمدمیرزا عزّالدوله، برادر ناصرالدین شاه، کنیزی ترکمن از طایفه سالور بود و محمدکریم خان، رئیس طایفه شیخیه، فرزند ابراهیم‌خان ظهیرالدوله از کنیزی قره‌باغی متولد شد.
اما آیا همواره با بردگان خوش‌رفتاری می‌شد؟ کنیزی که به همبستری اربابش در می‌آمد، هدف آزار و اذیت همسر ارباب قرار می‌گرفت. در میان خاطرات درباریان قاجار چون اعتمادالسلطنه به چنین مواردی اشاره شده است. اربابان می‌توانستند طبق دستورات دین اسلام، بردگان را آزاد کنند اما به ندرت چنین می‌کردند و بردگان، راه دشواری برای برگشتن به وطن داشتند، چون سفرهای دریایی به شرق افریقا بسیار مشکل بود. در مورد کنیزان آزاد شده این احتمال وجود داشت که دوباره اسیر و فروخته شوند.
دولت انگلستان سال‌ها و از زمان سلطنت محمدشاه برای منع تجارت برده در خلیج فارس تلاش کرد و سفارتخانه و کنسول‌گری آن پناهگاه بردگان فراری بود. اندک اندک برده‌داری از رونق افتاد و با تصویب قانون اساسی مشروطه، ملغی شد اما تنها پس از استقرار حکومت پهلوی و در سال ۱۳۰۷ هر نوع خرید و فروش برده جرم محسوب شد و مورد پیگرد قضایی قرار گرفت.
