#عرفان_تطبیقی #شماره۱۶۲ اصول و ضوابطی برای گونه‌شناسی عارفان | دوستان حكمت و معرفت
#عرفان_تطبیقی #شماره۱۶۲ اصول و ضوابطی برای گونه‌شناسی عارفان احمد شاکرنژاد
اشاره: موج جدید مطالعات تطبیقی عرفان تلاش دارد تا از رویکرد تعمیم‌گرا (رویکرد محققانی چون وبر، اتو، زنر، سوزوکی، ایزوتسو و...) فاصله گرفته و به بافتها، زمینه، ساختارها توجه ویژه کند تا از شباهت و تفاوت ظاهری فراتر رفته و مطالعات تطبیقی عرفان را با توجه به اختصاصات دوطرف مقایسه سامان دهد. پیش فرض مقاله حاضر آن است که در مطالعه تطبیقی عارفان چه برای انتخاب دوطرف مقایسه و چه در انتخاب وجه مقایسه، محقّق نیازمند گونه‌شناسی عارفان است. مدعای مقاله حاضر نیز آن است که یک گونه شناسی وقتی مفید است که در تقسیم گونه‌ها بتواند تنوّع مصادیق را لحاظ کرده تا محقّق مطالعات تطبیقی بتوانند با کمک ابزار گونه شناسی درک بهتری از مقایسه پذیری دو عارف انتخابی، داشته و در مقایسه نیز بتواند درکی از فراز، نسبت به تفاوتها و شباهتها بیابد. مقاله حاضر ابتدا اصول و ضوابطی برای گونه شناسی عارفان ارایه می‌کند و سپس لیستی از پرسشهایی که برای ارزیابی گونه‌شناسی‌های موجود و سنجش کارآمدی آنها در عرفان پژوهی تطبیقی مفیداست را ارایه می کند. مقدمه دانشجویان علاقه مند به عرفان پژوهی تطبیقی اوّلین سوالی که در پیش روی خود دارند این است که با چه ضوابطی دو عارف را برای مقایسه و تطبیق1 انتخاب کنند. چنانکه می دانیم انتخاب دو طرف مقایسه وابسته به سوال محقّق و همچنین وجه و جهت مقایسه است. اما سوال در واقع این است که به صرف اینکه دو عارف درباره مساله ما سخنی دارند و یا اینکه به سوال تحقیق ما پاسخی داده اند کفایت می کند که آن دو را دو طرف مقایسه بدانیم؟ جواب آن است که شاید در جریانهای ابتدایی و نمونه‌های اولیه مطالعات تطبیقی عارفان صرف پاسخ دوعارف به سوال مشترک بهانه ای برای مقایسه آن دو بود اما امروزه به جهت ملاحظات روش شناختی و توجّه ویژه به تفاوتهای زمینه‌ای عارفان، این رویه طرفدار چندانی ندارد. به عبارت دیگر، در فضای رایج عرفان پژوهی تطبیقی،انتخاب دوطرف مقایسه منوط به تامین معیارهای مقایسه پذیری است و نه لزوماً پاسخ دادن هر دو طرف مقایسه به سوال محقّق. به عنوان مثال ممکن است بتوان با این سوال که عارف نسبت خدا با جهان را چه می‌داند، ابن عربی را با لائوتزو مقایسه کرد اما نتایج این مقایسه دقیق نخواهد بود زیرا اساسا آنچه که در سوال تحقیق به شکل ساده انگارانه «خدا» نامیده می شود در اسلام و تائوییسم چنان متفاوت است که امکان تحقیق مقایسه ای در این زمینه را از محقّق سلب می‌کند. این تفاوتها وقتی بهتر قابل تشخیص است که محقّق مجهز به مدلهای متنوّع برای گونه شناسی عارفان باشد تا در هنگام انتخاب دو طرف مقایسه از این مدلها به عنوان شابلنی برای تشخیص مقایسه پذیری عارفان استفاده کند. گونه شناسی عارفان می تواند درکی از فراز به ما ارایه کند تا با درک تفاوتها و تشابهات زمینه ای عارفان، دست به انتخاب و مقایسه آنها بزنیم. اما نکته مهم آن است که اگر یک گونه شناسی، خود، درست طراحی نشده باشد نه تنها نمی‌تواند در انتخاب دو شخصیّت عرفانی به ما کمک کند بلکه با ساده‌سازی و ساده‌انگاری تفاوتها و تشابهات خود می‌تواند رهزن تحقیق باشد. مولّف البتّه واقف به این نکته هست که اساساً تهیه گونه شناسی‌های کارآمد، خود نیازمند بهره برداری از مطالعات تطبیقی است زیرا مطالعات تطبیقی است که داده های جدید برای تهیه گونه شناسی ها ارایه می کند. اما با این حال این دو فعالیّت مجزا از یکدیگر هستند. به عبارت دیگر تا وقتی که با کمک ضوابط موجود در گونه شناسی، گونه شناسی های عارفان بازنگری و اصلاح نشود تحقیقات بعدی چارچوب مناسبی برای ساماندهی مدل تطبیقی خود نمی یابند. از طرف دیگر نیز تا وقتی مطالعات تطبیقی به کمک گونه شناسی ها نیایند، گونه شناسی در شناسایی و تعیین مصادیق گونه‌ها نمی تواند درست عمل کند. در این مقاله ابتدا اصول و ضوابط گونه شناسی در عرفان تطبیقی طرح می شود و بعد از آن، چک لیست و سیاهه‌ای از سوالات برای ارزیابی گونه شناسی های موجود ارایه خواهد شد و به اجمال خواهیم دید که اولاً گونه شناسی با دسته بندی عارفان متفاوت است2 و ثانیاً گونه شناسی‌های دوشقی و حتی گونه شناسی های چهارشقی موجود در سنّت عرفان پژوهی برای مطالعات تطبیقی عرفان کارآمد نیست و همچنان محقّق را دچار ساده سازی و تعمیم گرایی دو طرف مقایسه خواهد کرد. گونه شناسی کار آمد باید بتواند تنوّع گونه ها را به شکل طیفی و پیوستاری (مانند مدلهای شناخت تیپولوژی شخصیّت در روانشناسی شخصیّت) ترسیم کند تا دچار ایده‌آل سازی نشده و تنوّع و تکثّر پدیده را بتواند در یک یا چند طیف مرتبط توضیح دهد. اگر بخواهیم به زبان مطالعات تطبیقی ادیان سخن بگوییم… #کانال_دوستان_حکمت_و_معرفت https://t.me/joinchat/AAAAAD_s2rR-1QsTt-yZsg
