ابرکوه در دانشنامه اسلامی مراجعه به مدخل ابرکوه یا ابرقوه در | "فردای ابرکوه"
ابرکوه در دانشنامه اسلامی
مراجعه به مدخل ابرکوه یا ابرقوه در دانشنامه اسلامی که از مراجع معتبر، مآخذ مستند و منابع بزرگ به ویژه در موضوعات و مداخل مرتبط با اسلام و تاریخ ایران محسوب می شود، از جهاتی چند جالب است. این متن، بر اساس شیوه دایره المعارف نویسی بسیار موجز و مختصر است. اما در عین حال نکاتی قابل توجه از تاریخ ابرقو و به طور خاص مسیر تاریخی طریق الرضا ع در خود دارد.
این متن را با اضافاتی اندک که داخل پرانتز قرار داده شده است، می خوانیم:
سابقه تاریخی ابرقوه:
از تاریخ بنیاد نهادن ابرکوه آگاهی دقیقی در دست نیست، اما از منابع تاریخی و جغرافیایی بر می آید که این شهر سالها پیش از اسلام وجود داشته است. در بعضی منابع به وجود این شهر در زمان کیکاووس (دومین پادشاه از سلسله کیانیان) و زمان سیاوش اشاره شده است. (1)
ابركوه يا ابرقوه يكى از توابع و نواحى شهر قديمى اصطخر بوده است. ابن حوقل (م پس از 367 ق)(2) ابرقوه و يا ابرقويه را شهرى مستحكم به اندازه يك سوم شهر اصطخر با بازارهاى معمور و آباد در قرن چهارم توصيف مى كند. (3) و مقدسى جغرافیدان قرن چهارم هجری از مسجدى نيكو در اين شهر سخن گفته است(4)
و حمداللّه مستوفى در خصوص اين شهر مى‌نويسد: ابرقوه را در ابتدا بر دامنه كوهى ساخته بودند و به آن «بركوه» مى‌گفتند و بعد از آن بر صحرايى كه هم اكنون است شهر را ساختند. وى مى‌نويسد: در ابرقوه «جهودى» چهل روز اگر بماند، نماند و بدين سبب جهود در آنجا نيست و اگر از جاى ديگر به مهمى به آن موضع روند بعد از چهل روز معاودت كنند. در آنجا سروى است كه در جهان شهرتى داشته و درخت سروى در ايران زمين مثل آن نيست(5)
ابرقوه در تقسیمات کشوری:
از نظر تقسیمات کشوری ابرکوه قبلاً جزئی از شهرستان یزد از استان اصفهان بوده (تا سال 1332) و سپس در سال 1332 به استان فارس (شهرستان آباده) ضمیمه گردید. درسال 1367 این شهر به عنوان بخشی از شهرستان تفت از استان یزد درآمد و در سال 1373 طبق آخرین تقسیمات کشوری مستقلاً یکی از شهرستانهای یزد با مرکزیت ابرکوه گردید(6)
آثار تاريخى ابرقوه:
در شهر ابرقوه و حومه آن آثار تاريخى دوران مختلف مشاهده مى‌شود، از جمله مسجد جامع ابرقوه،(7)مقبره حسن بن كيخسرو (مزار طاووس الحرمين) قطبيّه، مناره سر در مسجد حاجى كامل (منظور روشن نیست. قیومی) امامزاده احمد بن موسى بن جعفر عليه السلام (قاعدتاً امامزاده احمد ع منظور بوده است. قیومی)، مسجد امامزاده احمد، گنبد على (یا همان گنبد عالی. قیومی) و مسجدى موسوم به مسجد بيرون، بناى مزارى مشهور به پيرسك يا پير صدق و سرو پشت آسياب، بناهاى تاريخى در كوه صفه و ...(8)
قدمگاه امام على بن موسى الرضا عليه السلام در ابرقوه:
در آثار تاريخى يزد (ابرکوه، صحیح است. قیومی) مسجدى معروف به مسجد بيرون در حومه اين شهر قرار دارد كه بر كتيبه آن گزارشى مندرج است. ولى متأسفانه به دليل ريختگى اطلاعات مبهمى از عبور و يا توقف حضرت رضا عليه السّلام از آن بدست مى آيد.
اين مسجد در كنار شهر قرار دارد و داراى حياط و ايوان و گرمخانه است كتيبه‌اى از كاشى معرق در سه رشته خط به عرض تقريبى شصت و پنج سانتى‌متر و درازى پنج متر و به رنگهاى آبى و سفيد بر پيشانى سر در ورودى مسجد نصب شده و از آن اطلاعاتى تاريخى بدست مى‌آيد.
متن آن به اين شرح است: اللّه هو الموفّق و المعين ربّنا تقبل منّا انّك انت السميع العليم. چون حضرت صمديت عزّ شأنه و عظم سلطانه در عهد خلافت پناه پادشاه اسلام اعظم و اعلم سلاطين ايام لازال جلال سلطا(ن)... (ريختگى به اندازه شصت سانتى‌متر) للّه عيه كه توفيق عمارات خير به هر وقت و به هر جاى به تجديد رفيق فرمود در زمان عبور از ابرقوه عادت، ... (نيم متر ريختگى) بر در مسجد تبرّك نمود كه منزل امام معصوم على بن موسى الرضا عليه السّلام منار كه از اشعار اسلام است ساخت و به مقابل مزار طاووسيه مسجدى فوقانى و خانه رئيس الدّينى را بعد در سر سنگ نما كه ابعاضا (؟) مسجد و دارالقرار و دارالحديث و دارالسياده و الش (ريختگى به اندازه شصت سانتى‌متر) ...م اين ...دو دكان متّصل به مسجد مذكور و (9)
آنچه از قسمت "منزل امام معصوم على بن موسى الرضا عليه السّلام" بدست می آید این است که امام رضا علیه السلام هر چند کوتاه در این مسجد، منزل گزیدند. (طبق برخی از اقوال، این مکان مقدس، قبل از نزول اجلال حضرت ع مسجد نبوده است و بعدها برای پاسداشت خاطره حضور امام رضا ع، مسجدی در محل کنونی بنا شده است. قیومی) راهی که امروزه از شیراز به یزد می گذرد نیز امروزه به نام طریق الرضا نامگذاری شده چنان که در قدیم نیز چنین بود؛ چنان که اصطخرى می نویسد : راه شيراز به كثه (يزد) به راه خراسان معروف است. (10)
پانویس:
1. دائره المعارف بزرگ اسلامی، مدخل "ابرقوه" از علی رفیعی (ج 2، ص 559)
2. ابن حوقل، ویکی نور، بازیابی: 9 فروردین 1396
3. ابن حوقل، صورة الارض، ص 50.
4. مقدس
