فتوح الحرمین، راهنمای منظوم و مصوّر حج و حرمین شریفین معرف | گنجينه
فتوح الحرمین، راهنمای منظوم و مصوّر حج و حرمین شریفین
معرفی منابع
معرفی مقاله‌ی «درآمدی بر نسخه‌شناخت فتوح الحرمین محیی لاری» نوشته‌ی احمد خامه‌یار
یادداشت‌های دین‌پژوهان | احمد خامه‌یار
فُتوح الحَرَمَیْن، سروده‌ی مُحیی‌الدین لاری، منظومه‌ای بر وزن مخزن الاسرار نظامی، در موضوع آداب حج و توصیف اماکن مقدس حرمین شریفین است. این اثر را می‌توان نماینده‌ی نخست و اصلی نوع ادبی «حج‌نامه» در زبان فارسی به شمار آورد که بعداً به پیروی از آن، منظومه‌های فارسی دیگری و بلکه حتی منظومه‌هایی به زبان ترکی، سروده شده است.
فتوح الحرمین در واقع راهنمای مختصری برای حج‌گزار است که در آن، آداب و مناسک حج و شرح مساجد و اماکن مقدس مکه و مدینه، با هدف سهولت و آسانی یادگیری و حفظ آن، در قالب زبان شعر بیان شده است. نظم شیوا و روان متنِ منظومه آن را به اثری مورد علاقه برای مسلمانان فارسی‌زبان تبدیل کرده است.
کارکرد فتوح الحرمین به عنوان راهنمای منظوم حج‌گزاران، با ترسیم تصاویر و نگاره‌هایی از اماکن مقدس مکّه و مدینه در نسخه‌های خطی این اثر کامل می‌شده است. این تصاویر، برای مردم آن زمان که هیچ رسانه‌ی تصویریِ دیگری در اختیار نداشتند، نقشی را که عکس‌ها یا نقشه‌های راهنما در زمان ما دارند، ایفا می‌کرده است.
از فتوح الحرمین بیش از ۱۵۰ نسخه‌ی خطی در بسیاری از کتابخانه‌ها و مراکز نسخ خطی و شماری از موزه‌های هنری معتبر جهان وجود دارد. مزیّن‌بودن این نسخه‌ها به تصاویر و نقشه‌های زیبای اماکن مقدس، باعث شده تا این کتابخانه‌ها و موزه‌ها، معمولاً نسخه‌های فتوح الحرمین را از نفایس و آثار هنری ارزشمند خود به شمار آورند. در ایران اما، نسخه‌های فتوح الحرمین مورد بی‌مهری قرار دارند.
تنها اثر چاپی مستقل در ایران درباره‌ی فتوح الحرمین (البته به‌جز تصحیح متن آن)، کتاب نگار و نگاره تألیف استاد رسول جعفریان (تهران: نشر علم، ۱۳۹۲) است که حاوی شرح و تحلیل تصاویر اماکن مقدس در نسخ خطی این منظومه است. با این حال، پرداختن به ابعاد دیگری از این موضوع نظیر کاتبان و اماکن کتابت نسخه‌ها، سبک‌ها و الگوهای مختلف تصاویر و بررسی میزان واقع‌گرایی در ترسیم آن‌ها، در این کتاب مغفول مانده است.
با توجه به فقدان مطالعه‌ی نسخه‌پژوهانه‌ی جامعی درباره‌ی نسخ خطی فتوح الحرمین، نگارنده‌ی این سطور در مقاله‌ای با عنوان «درآمدی بر نسخه‌شناخت فتوح الحرمین محیی لاری» (منتشر شده در: میراث حج و حرمین شریفین ـ دفتر اول، به کوشش: احمد خامه‌یار، تهران: مشعر، ۱۳۹۹ ص ۲۳۵-۳۰۰)، ضمن معرفی تفصیلی فتوح الحرمین و ویژگی‌های آن، جدولی از مشخصات ۱۴۰ نسخه خطی آن تهیه کرده است.
یادداشت‌های دین‌پژوهان | احمد خامه‌یار
نشانی صفحه‌ی نویسنده‌ی این یادداشت، احمد خامه‌یار، در اینستاگرام
-------------------- پیش از این، در پنجمین نشست از مجموعه‌ی «خیلی دور، خیلی نزدیک» درباره‌ی فتوح الحرمین با لیلا الحق گفت‌وگو کرده‌ام. نما و آوای آن نشست در دسترس است.
