«بازتاب جایگاه مصدق در خاطره جمعی ایرانیان» عباس رضایی @ir | ایران فردا
«بازتاب جایگاه مصدق در خاطره جمعی ایرانیان»
عباس رضایی @iranfardamag
بدون تردید دکتر محمد مصدق یکی از کنِشگران تأثیرگذار تاریخ معاصر ایران و جهان است؛ مردی از تبار قاجار با زیروبم‌های فراوان در سپهرِ سیاستِ ایران و با کوله‌باری از تجربۀ سیاسی در کسوت حقوقدان، وکیل مردم در مجلس و نخستوزیر. محبوب در میان خَلقی و مغضوب در میان گروهی دیگر که روایت‌هایی متفاوت از کنش‌های او را در تاریخ معاصر ایران به تصویر کشیده است. فارغ از هر حُب و بُغضی، مصدق نیز در جایگاه یک کنِشگر سیاسی قابل نقد و تحلیل است و فعالیت‌های سیاسی او را باید به صورتی ژرف و با نگاهی تحلیلی در پیوند با زمینه و زمانه‌اش مورد بحث قرار داد. نگاه به گذشته از دریچۀ اکنون منجر به زمان‌پریشی تاریخی و تحمیل دیدگاه‌های نامتناسب با شرایط حاکم بر رویداد تاریخی خواهد شد و این یکی از مصائبِ ما در نگاهِ به تاریخمان بوده و هست که نه‌تنها در نوشتارهای تاریخی که در گفتار روزمرۀ خود نیز متأثر از چنین رویکردی به قضاوتِ دربارۀ تاریخ و شخصیت‌های تاریخی می‌نشینیم.
تحلیل کارنامه مصدق نیز بیش و کم از این نوع نگاه متأثر شده است درحالی‌که زندگیِ سیاسی مصدق نیز مشحون از تصمیمات درست و خطایی بوده است که متأثر از جهان ذهنی و شرایط عینی حیات اجتماعی و سیاسی وی بوده است. بررسی ابعاد مختلف زندگی دکتر مصدق باید در راستای روشن ساختن زوایای مختلف رویدادهای تاریخ معاصر ایران باشد نه برای خائن جلوه دادن یا قهرمان‌سازی از وی. روندی که متأسفانه منجر به شکل‌گیری دو اردوگاه متفاوت و بالتبع دو روایت کاملاً متناقض از مصدق شده است. یکی قهرمان و دیگری ضدقهرمان. یکی خادم و دیگری خائن. یکی وطن‌‌پرست و دیگری اجنبی‌پرست وقس‌علی‌هذا. به‌هرحال آنچه عقلانی و علمی به نظر می‌رسد، اتخاذ رویکردی تاریخی انتقادی برای شناخت واقعی‌تر و مستندتر تاریخ است که نه‌تنها درباره مصدق؛ که هر موضوع تاریخی را شامل می‌شود.
در این جستار کوتاه درباره مصدق با تأکید بر حافظه جمعی که فضایی بزرگ‌تر از فضای تاریخ را برای بازتابیدن صداهای مختلف در خود دارد، قضاوت ملت ایران درباره ایشان بررسی می‌شود. حافظه جمعی به‌عنوان یک فرایند، به‌واسطه دیالکتیک یادآوری و فراموشی و بر اساس چارچوب‌های معنایی و تفسیری در مقاطع مختلف زمانی ساخته و بازسازی می‌شود و این چارچوب‌ها که در بستر کنش‌های متقابل اجتماعیِ افراد جامعه و توسط ساخت‌های اجتماعی و فرهنگی درون جامعه شکل می‌گیرند تعیین می‌کنند که در زمان حال چه چیزی از گذشته، یادآوری و چه چیزی فراموش شود تا جامعه هویت و ثبات خود را حفظ کند؛ بنابراین یکی از روش‌های درک بهتر پدیدارهای تاریخی، واکاوی آن در حافظه جمعی مردم هم‌دوره یا دوره‌های بعدی است. پایداری و مانایی رویدادها در اذهان مردم با توصیفات نیک و بد، گواهی مستقیم از بازخوانی ذهن و اندیشه آنان و قضاوت دقیق‌تر درباره یک شخصیت یا رویداد در دوره خود و بعد از خود هست.
بررسی حافظه جمعی ملت ایران در مورد مصدق و رفتارهای سیاسی او در موارد متعدد از محبوبیت و مقبولیت او در حیات و ممات او حکایت دارد و ملت ایران به‌وقت نیاز با یادآوری آن خاطرات، هویت خود را تعریف کرده است، خواه در مبارزه با استبداد و نیروهای استعماری و خواه در مبارزات دموکراسی خواهی. از مصادیق این مقبولیت، ذکر دو مورد کفایت می‌کند. به‌عنوان‌مثال میبینیم که کودتای 28 مرداد و سقوط دولت مصدق یکی از زمینه‌های اساسی مخالفت مردم با شاه و آمریکا از سال 32 به بعد شد و تقریباً همه جریان‌های سیاسی ایران، عوامل و عناصر داخلی و خارجی کودتا علیه مصدق را عامل تداوم استبداد و چیرگی بیگانگان بر کشور می‌دانستند. چراکه مصدق و تلاش‌هایش برای تعمیق مردم‌سالاری و کرامت انسان‌ها و همچنین استقلال سیاسی ایران را نمی‌توانستند فراموش کنند....
