کردیات و لریات در دیوان ابواسحاق شیرازی شاعر سده ۹ق/١٥م | کردستان نامه
کردیات و لریات در دیوان ابواسحاق شیرازی شاعر سده ۹ق/١٥م
اسماعیل شمس
ابواسحاق حلاج شيرازی ( متوفای ٨٤۰/١٤٣٦ق) مشهور به بُسْحاق اَطْعمه، از شاعران دوره تیموری است. مشهورترین کتاب ابواسحاق، دیوان اطعمه است که نخستین بار در استانبول، چاپ و در سدۀ گذشته به ضمیمه مطالب منثور و لغتنامه آن بارها در ایران تجدید چاپ شده است. نسخه ای که فایل آن در پیوست این یادداشت آمده نخستین چاپ این کتاب در سال ۱۳۰۲ق/ ۱٨٨۴م است که در استانبول به زیور طبع آراسته شده است. این نسخۀ قدیمی و ارزشمند را دوست فرهیخته جناب آقای حسین شمرخی از مدیران انتشارات نوبهار در استانبول به نگارنده اهدا کرد.
ابواسحاق در این کتاب در قالبهای مختلف شعری مانند قصیده، رباعی، غزل، فهلوی و ... به تقلید از سبک طنز عبید زاکانی، انواع غذاها، شربتها، میوه ها و وسایل خوردن غذا را شرح داده و آنها را ذم یا مدح کرده است. شیوه رایج او در این کتاب شوخی با شعر شاعران پیش از خودش، آوردن شعری از آنان و پاسخ به آن[نقیضه سازی] است. برای نمونه، در جواب این شعر سعدی(مشنو ای دوست که بعد از تو مرا یاری هست/ یا شب و روز به جز فکر توام کاری هست)، می گوید: مشنو ای نان که به جز دنبه مرا یاری هست/ یا به جز مالش چنگال مرا کاری هست؛ یا در جواب شعر حافظ (واعظان کین جلوه درمحراب و منبر می کنند/ چون به خلوت می روند آن کاردیگر می کنند) می گوید: منعمان کین بحث بریان و مُزعفر[نوعی غذای اشرافی آغشته به زعفران] می کنند/ دست چون در کیسه شد با نان و کنگر می کنند. او حتی با منصور حلاج هم شوخی می کند و می گوید: منصور انا الحق گقت و بسحاق اناالحلوا/ این معنی حلوائی و آن دعوی حلاجی. ابواسحاق در نهایت با سنایی غزنوی هم شوخی می کند و در جواب این شعر او(قرنها باید که تا از پشت آدم نطفه‌ای/ بوالوفای کرد گردد یا شود ویس قرن) می گوید: عصرها باید که تا بسحاق حلاجی دگر/ مادح حلوا شود یا مدح خوان بَکسَمات[نوعی نان روغنی یا نان سوخاری].
یکی از بخشهای مهم دیوان اطعمه ابواسحاق که از هر نظر برای تاریخ و زبان کردی و البته لری مهم است، شعر «کردیات و لریات» است. او در این شعر، غذاها را به زبان کردی و لری وصف کرده و بخشی از اطعمه کردی و لری را هم در ضمن آن آورده است. مصحح کتاب(میرزا حبیب اصفهانی) در ذیل این قصیده نوشته که به سبب ناآشنایی با زبان این شعرها نتوانسته است آنها را به درستی تصحیح کند. متأسفانه در چاپهای بعدی نیز همین رویه تکرار شده است. امروزه نسخه هایی از دیوان بسحاق در کتابخانه ملی، کتابخانه دانشگاه فردوسی مشهد و چند جای دیگر وجود دارند که در نت، قابل دسترسی هستند. بسیار ضروری است که با بررسی تطبیقی همه نسخه های خطی و چاپی موجود، یک تصحیح دقیق از این اشعار توسط اهل فن صورت گیرد.
نکته مهم در کردیات و لریات ابواسحاق این است که او ضمن این که در سدۀ نهم کردیات و لریات را از هم جدا کرده، اما زبان آنها را چنان به یکدیگر نزدیک دیده که با هم آورده است. البته چنانکه روشن است زبان اشعار، بسیار تحت تٲثیر زبان فارسی قرار دارد و آکنده از لغات فارسی است. موضوع مهم دیگر آن است که ابواسحاق فهلویات را به شکل مستقل آورده و از کردیات و لریات جدا کرده است. این تفکیک نشان می دهد که در نظر او فهلویات همانند غزلیات، مقطعات و قصاید، نه یک زبان [چنانکه برخی ها امروز فهلوی را زبانی مستقل می دانند و خود را تنها وارث آن می پندارند]، بلکه یک سبک شعری (شعر هجایی بازمانده از دوران باستان به لهجه های مناطق مختلف) بوده که ابواسحاق نمونه شیرازی آن را آورده است.
تا جایی که نگارنده زبان اشعار کردیات و لریات را در این نسخه ها با هم مقایسه کرده است برخی لغات و افعال، مانند فعل “هن" که به عنوان ردیف قصیده در همه آنها تکرار شده است، در زبان کنونی مردم لر، لک و هورامان دیده می شوند.
کردیات و لریات علاوه بر ارزش ادبی آن به عنوان یکی از نخستین نمونه های نوشتاری شعر کردی/لری در سده نهم در جغرافیای فارس، اطلاعات ذیقیمتی از فرهنگ غذایی، فولکلور و زبان و فرهنگ مردم آن زمان را هم در اختیار ما قرار می دهد.
و نکته آخر؛ زبان ابواسحاق شیرین و شعر او بسیار زیبا است و بارها آدم را حتی با احوالی ناخوش وادار به خندیدن می کند. مطالعۀ این کتاب را در تعطیلات آخر هفته به ویژه در این زمان که حال بیشتر ما به سبب کرونا و گرفتاری های رنگارنگ، چندان خوش نیست؛ به همه دوستان عزیز توصیه می کنم. این را هم بگویم که با پوزش صفحات کتاب، معکوس است و باید از آخر به اول خوانده شود. اگر دوستان توضیحات و اطلاعاتی هم درباره این شعر داشتند برای نگارنده بفرستند.
بس که شیرین گفته ای بُسحاق شعراطعمه/ خردۀ قند و نباتت در دهان خواهم فشاند @kurdistanname
