انقلاب مشروطه و کردستان(۱) اسماعیل شمس امروز ۱۴ مرداد سال | کردستان نامه
انقلاب مشروطه و کردستان(۱)
اسماعیل شمس
امروز ۱۴ مرداد سالگرد وقوع انقلاب مشروطه در ایران است. ۱۱۵ سال پیش در چنین روزی و در آغاز سدۀ بیستم میلادی انقلاب مشروطه به پیروزی رسید و نوعی نظم سیاسی و فرهنگی را در جامعه ایران شکل داد که با تغییرات نه چندان زیادی تا به امروز ادامه دارد.
درباره انقلاب مشروطه کتابها و مقالات زیادی نوشته شده است،اما از بازتاب و فرایند آن در کردستان هنوز آگاهی چندانی وجود ندارد. هرچند نگارنده ۱۶ سال پیش از رساله دکترای خود درباره مشروطیت در کردستان دفاع کرده است، اما متأسفانه بنابه دلایلی هنوز آن رساله چاپ نشده است.کردستان نامه سعی می کند در روزهای آینده، چند یادداشت کوتاه در این زمینه منتشر کند و به برخی نکات درباره انقلاب مشروطه و پیوند آن با کردستان بپردازد.
برخلاف تصوری که در جامعه ما و تحت تأثیر فضای حاکم وجود دارد فرایند دگرگونی هویت در ایران، نه در دوره رضاشاه که با انقلاب مشروطه آغاز شد. آن قانون اساسی که پادشاهی پهلوی بر پایه آن شکل گرفت پس از انقلاب مشروطه نوشته شد و حاصل آن انقلاب تاریخی بود. مهم ترین پیامد و هدف انقلاب مشروطه ایجاد دولتی مقتدر و متمرکز به نام دولت ملی و ادغام اقوام و طوایف و پیروان مذاهب ایرانی درچارچوب آن و به بیان آن روز تبدیل «ممالک محروسه» به یک مملکت بود.بحرانهای فرایند گذار از دولت ایلی به دولت متمرکز،جنگ جهانی اول، انقلاب مارکسیستی روسیه، سقوط امپراتوری های بزرگ و تغییر نقشه سیاسی جهان و به تبع آن خاورمیانه پس از جنگ، به مشروطه خواهان این اجازه را نداد که آن آرمان را عملی کنند و این هدف برای دوره پهلوی باقی ماند. آنچه که تغییر کرد، این بود که رضاشاه پس از استفاده از مشروطه خواهان برای رسیدن به قدرت و اجرای برخی منویات آنان در آغاز کار، با حفظ قانون اساسی و مجلس مشروطه، به قواعد عهد استبداد برگشت و مشروطیت را به محاق برد.
مشروطه خواهان بر پایه اصول قانون اساسی مشروطه با استفاده از اهرمهای زیر فرایند ادغام و پیوند دادن کامل کردستان به مفهوم تازه دولت ملی یا دولت مرکزی را آغاز کردند: ۱- تعیین والیان غیر کرد برای کردستان و رؤسای ادارات از تهران ۲- برگزاری انتخابات مجلس و اعزام نمایندگان کردستان به مجلس شورای ملی در تهران۳- ایجاد انجمنهای ملی، ایالتی و ولایتی ۴- افتتاح مدارس جدید از طرف وزارت معارف ۵- تشکیل شاخه های منطقه ای احزاب مشروطه خواه در کردستان. اگر فرصتی بود در روزهای آینده درباره هرکدام از این پنج مورد جداگانه توضیح داده خواهدشد.
چنانکه در بند پیشین گفته شد این پروژه بر خلاف تصور عمومی، نه در دوره رضاشاه که در دوره مشروطه آغاز شد و رضاشاه فقط به آن شدت و سرعت بخشید.در هر منطقه ای که این پنج مورد، کامل تر اجرا شد فرایند نزدیکی و ادغام به مرکز بیشتر بود. برای نمونه در مناطق کرد(کرمانج) نشین اورمیه و اطراف و همچنین مکریان که شهر مرکزی و مشهور آن ساوجبلاغ(مهاباد کنونی) بود به سبب ماهیت انتخابات در ایالت آذربایجان، در سه مجلس دوره مشروطه تا کودتای رضاخان در ۱۲۹۹، هیچ نماینده کردی حضور نداشت؛ مدرسه دولتی افتتاح نگردید و ... ؛ نتیجه آن که بیشترین مخالفتهای بعدی با دولت پهلوی در آن منطقه نضج گرفت.
نیم نگاهی به نامهای والیان کردستان در دوران مشروطه نشان می دهد، مشروطه خواهانی که با شعار اصلاح و دگرگونی وضعیت کردستان دل تحصیلکردگان و نخبگان کرد را به خود جذب کردند، ضعیف ترین و بی تجربه ترین والیان را به کردستان فرستادند و کردستان را به آزمایشگاهی برای تمرین مدیریت برخی افراد تبدیل کردند. در دوره پیش از مشروطیت و پس از ساقط کردن امارت اردلان، کردستان چنان اهمیتی برای حکومت داشت که مشهورترین رجال قاجار، مانند فرهاد میرزا، عموی ناصرالدین شاه، ناصرالملک (نایب السلطنه بعدی قاجار در دوره مشروطه)، احتشام السلطنه (رئیس مجلس اول مشروطه) و مانند آنها را برای اداره آنجا می فرستادند، اما دولت مشروطه رجال بی تجربه ای مانند ثقةالملک، سردار محی و ... را به والی‌گری فرستاد که در دوره آنان کردستان به کانون بحران و آشوب تبدیل شد.
باز هم برخلاف تصور عمومی که نتیجه تحقیر مردم کرد و تحریف نقش آنان در انقلاب مشروطه توسط احمد کسروی و برخی نویسندگان دیگراست،کردستان نقش مهمی در مشروطیت داشت و برخی رجال کرد، چه در تهران و چه در منطقه به روشهای مختلف از آن حمایت و دفاع کردند. هرچند نقش کردستان به اندازه آذربایجان و گیلان نبود،اما اسناد و مدارک موجود نشان می دهد که از بسیاری ایالات و ولایات دیگر بیشتر بود. برخی از این اسناد هم در روزهای آینده منتشر می شوند. با وجود این، عملکرد منفی مشروطه خواهان در کردستان سبب شد که مردم و برخی نخبگان کرد از شعارهای آنان و ماهیت و اهدافشان ناامید شوند.
بازنشر مطالب کردستان نامه با ذکر نام و آیدی کانال بلامانع است.
