دین و هویت کردی به بهانه درگذشت اسقف دزموند توتو اسماعیل شم | کردستان نامه

دین و هویت کردی
به بهانه درگذشت اسقف دزموند توتو

اسماعیل شمس

دزموند توتو، اسقف اعظم کلیسای انگلیکان در آفریقای جنوبی و از یاران نلسون ماندلا درگذشت. او از رهبران جنبش ضد آپارتاید، برنده جایزه صلح نوبل و مشهور به «وجدان آفریقای جنوبی» بود. کتاب مشهور او، «مردمان رنگین‌کمانی خدا»، به تنوع قومی، مذهبی و نژادی مردم آفریقای جنوبی اشاره دارد. توتو در زمان مبارزه و پیروزی، به عنوان رهبری مذهبی مفاهیم دینی را به شکل کاربردی در خدمت ملت و کشورش قرار داد.او در عین حال که با تأکید بر ارزشهای دینی مانند کرامت انسان، عدالت خواهی، مبارزه با ظلم، عفو و گذشت، برابری و مساوات با تبعیض نژادی مبارزه می کرد؛ از ابزارهای در اختیار یک روحانی همچون اعتماد و اطاعت مردم ، ریش سفیدی، خطابه و موعظه و نظایر آن برای تقویت پیوندهای اجتماعی و اتحاد ملی بهره می گرفت. توتو نمونۀ برجسته شخصیتی مذهبی بود که عمرش را وقف آرمانهای ملی کرد و در کنار روشنفکران و رهبران کنگره ملی آفریقا با نژاد پرستی جنگید و پس از پیروزی هم بر راه خود پایدار ماند.

تجربه توتو باب جدیدی درباره رابطه دین و هویت ملی برای پژوهشگران تاریخی باز می کند. پرسش این است که چگونه و چرا در برخی نقاط جهان، دین در مسیر تقویت امر ملی قرار می گیرد و در برخی جاهای دیگر نقشی معکوس ایفا می کند؟ تاریخ کردستان نشان می دهد که از قضا دین هر دو نقش بالا را ایفا کرده است. در تاریخ معاصر تا نیم سدۀ اخیر بیشتر حرکتهای ناسیونالیستی کرد توسط شخصیتهای دینی سازمان داده شده اند و حامیان اصلی آنها عارفان و عالمان دین بوده اند. همچنین در آثار هیچ کدام از شاعرانی که خود اهل عرفان و تصوف یا فقیه و مفسر و مفتی بوده اند کمترین تعارضی با مفاهیم وطنی و فرهنگ و هویت تاریخی کرد دیده نمی شود و جز چند مفسر و مفتی کرد در دربار عثمانی که تابع حکم سلطان بودند هیچ یک از فقیهان کرد فتوا و حکمی علیه جوامع دگراندیش کرد مانند ایزدیان(یزیدیان) و یارسان و علویان صادر نکرده اند.

با وجود این از حدود نیم سده پیش به این سو و به ویژه پس از ظهور جریان های اسلام سیاسی و سلفی به تدریج تعارض و تقابل بزرگی میان دین و هویت کردی در کردستان به وجود آمد و روز به روز گسترش یافت. کار به جایی رسید که حتی برخی جشنها و آداب و رسوم کردی هم مصداق خرافات معرفی شد. این یادداشت کوتاه تنها به طرح مسأله بسنده می کند و مجال آن را ندارد تا به علل و زمینه های پیدایش چنین پدیده ای بپردازد، اما نیک روشن است که گسترش چنین پدیده ای سبب چند پارگی هویتی و پیدایش بحران در جامعه کردی و جوامع پیرامون خواهد شد.

نکته دیگری که در پیوند با این موضوع باید مطرح شود واکنش گروههای سکولار کرد و نیز ایزدیان، علویان و یارسان به این پدیده است. به همان اندازه که برخی رهبران کرد سنی هویت دینی خود را نه در پیوند با جامعه و تاریخ خود، بلکه در ارتباط با نگاه خلافت گرا و امت محور جامعه عربی و ترکی تعریف کنند، این گروهها هم از هویت عام کردی خود فاصله گرفته و بعد دینی متفاوت آن را برجسته می نمایند. به همین سبب امروز برخلاف یک قرن پیش برخی نویسندگان سکولار کرد با فاصله گرفتن از اسلام در صدد احیا و تبلیغ ادیان فراموش شده باستانی مانند میترایی و زردشتی برآمده اند. برخی ایزدیان و یارسان و علویان نیز هویت تازه و مستقلی از کرد برای خود تعریف کرده اند. اگر در گذشته برای نمونه ایزدی به کردی گفته می شد که مسلمان نیست؛ امروز به هرکسی اطلاق می شود که ایزدی است، ولو این که به زبان کردی سخن بگوید. استقلال مفهوم ایزدی از کرد واکنش مستقیم به جریانی است که از سویی مصداق کرد را تنها کرد سنی می داند و از سوی دیگر با برجسته کردن عنصر دین،جوامع ایزدی و یارسان و مانند آن را دیگری خود می پندارد و روابط اجتماعی خود با آنها را محدود می کند.

این وضعیت در کردهای شیعه هم دیده می شود و به تدریج جامعه کرد شیعی از هم زبانان سنی خود فاصله گرفته است. برای نمونه عراق امروز حول سه گروه کرد، اهل سنت و شیعه تقسیم شده است. در این تقسیم بندی منظور از کرد معمولاً کرد سنی است و طوایف کرد شیعه مانند فیلی در ذیل مفهوم شیعه معرفی می شوند. 

هرچند تجربه اسقف توتو برخاسته از وضعیت خاص آفریقای جنوبی است و تعمیم آن به جوامع دیگر چندان با معیارهای علمی منطبق نیست، اما می توان از آن درس گرفت.به باور من مهم ترین درس آن برای بزرگان دینی و مذهبی جامعه رنگین کمانی کرد اعم از سنی، شیعه، ایزدی، یارسان، علوی و ... این است که همچون توتو بر ارزشهای دینی مشترک مانند کرامت انسان، عدالت خواهی، مبارزه با ظلم، عفو و گذشت، پرهیز از تفرقه، وطن دوستی و بسیاری دیگر تأکید نمایند و با بهره گیری از این شیوه مانع افتادن جامعه و سرزمین خویش در دام چرخه کور تفرقه، تولید نفرت، افراطی گری و خشونت شوند.
@kurdistanname