در دام تاریخ گرفتار نشویم(۲). اسماعیل شمس در بخش پیشین گف | کردستان نامه
در دام تاریخ گرفتار نشویم(۲).
اسماعیل شمس
در بخش پیشین گفته شد که تاریخ حرکت انسان در مکان و زمان است. همچنین موقعیت انسانهای معاصر نسبت به تاریخ به راننده ماشینی تشبیه شد که در اتوبانی یک طرفه در حال رانندگی است. نسبت راننده با ماشین را می توان در چهار حالت زیر تصور کرد: ۱. او بدون توجه به آینه های بغل(حال) و عقب(گذشته) و با تمرکز به جلو در حال حرکت به آینده است. ۲. او با تمرکز به آینه های بغل و بدون توجه به آینه عقب در حال حرکت به آینده است. ۳. او بدون توجه به جلو و آینه های بغل تنها به آینه عقب خیره شده و ماشین او در حال حرکت به سمت جلو است. ۴. او با تمرکز به جلو و با چک آینه های بغل و عقب در حال حرکت به آینده است. طبیعی است که از حالات چهارگانه بالا تنها حالت چهارم شکل نرمال رانندگی است و سه حالت دیگر غیر طبیعی اند و نتیجه ای جز پدید آمدن حادثه برای سرنشینان ماشین ندارند.
آنچه که در این یادداشت مورد بحث قرار می گیرد، حالت سوم است که دارای تناقض ذاتی است. تاریخ در حرکت اجتماعی بشریت به مثابه آینه عقب ماشین است و رویکرد طبیعی انسانها به آن درست شبیه کاربرد آینه عقب در هنگام رانندگی است. با وجود این بشر چندان دنبال این رویکرد نبوده و بسته به شرایط زمانی و مکانی سه مکتب فلسفی اصالت گذشته، حال یا آینده را به وجود آورده است. گروهی با نادیده گرفتن گذشته و آینده بر حال متمرکز شده و گروهی دیگر آینده را محور فعالیت خود قرار داده و گذشته و حال را فدای آن کرده اند. در این میان گروه سومی هم وجود دارند که با تمرکز بر تاریخ، حال و آینده خود را بر پایه بازگشت به گذشته یا احیای آن تفسیر و تبیین کرده اند. هنگامی که از منظر علم روان شناسی اجتماعی هواداران این سه مکتب در طول تاریخ مورد بررسی قرار می گیرند یک نکته واضح و مبرهن است که گذشته گرایان بیشتر کسانی هستند که نه از موقعیت رضایت بخشی در دوران معاصر خود برخوردار بوده اند و نه دورنمای روشنی را برای فردای خود تصور نموده اند؛ از این رو با پناه بردن به تاریخ و یادآوری شکوه و عظمت واقعی یا افسانه ای گذشته در صدد التیام موقت دردهای کنونی خود برآمده اند. تاریخ برای این افراد هرچند خلسه آنی و لذت موقتی را فراهم کرده است، اما در حقیقت به مثابه یک دام بزرگ عمل نموده و آنان را چنان در تاروپود خود گرفتار کرده که امکان هرگونه حرکت ایجابی و رو به جلو را از آنها گرفته است. چنانکه پیشتر آمد حالت این افراد درست شبیه راننده ای است که در عین حال که ماشین او در حال حرکت به سمت جلو است، به آینه عقب خیره شده و پشت سر خود را نگاه می کند.روشن است که سرنوشت این راننده و ماشین او چه خواهد شد.
در مورد گذشته گرایی و گرفتار شدن در دام تاریخ ذکر چند نکته ضروری است: نخست، گذشته گرایی بسان سایر ایدئولوژیها محصول مدرنیته و دنیای جدید است و به شکل مستقل و یا در ترکیب با سایر ایدئولوژیها به وجود آمده و عمل کرده است. دوم، گذشته گرایی هم از سوی فرادستان و هم فرودستان به کار رفته است. فرادستان گاه از آن به عنوان اهرمی برای نگاه داشتن فرودستان در دنیای خیالی گذشته و سرگرم کردن آنان به نزاع با هم استفاده کرده اند. سوم، گذشته گرایی یکی از بنیانها و بنیادهای شکل گیری انواع ایدئولوژیهای فاشیستی و تمامیت خواه و راه اندازی جنگهای رنگارنگ در تاریخ بشریت بوده است. برای تٱیید این گزینه، هیچ نیازی نیست راه دور برویم. کافی است همین الان به جنگ روسیه با اوکراین نگاه کنیم. این جنگ صرف نظر از علتهای سیاسی آن، یک علت تاریخی و بنیادی دارد و آن چیزی نیست جز دغدغه پوتین و یارانش برای احیای امپراتوری روسیه که در گذشته قلمرو اوکراین کنونی را هم در بر می گرفت. چهارم، گذشته گرایی و تاریخ محوری گاه انتخاب طبیعی افراد یا اقوام و ملل نبوده است، بلکه زاده دولت مدرنی است که با محوریت یک ملت و یک زبان بر ساختارهای مادی و معنوی همه جهان مستولی گردید و خواه ناخواه برخی ملل و اقوام و زبانها را به حاشیه برد و گاه در صدد حذف آنها نه از گردونه جهان معاصر که از سراسر گذشته و تاریخ برآمد. این پروژه پیشتر و به شکلی دیگر و در سطحی وسیع تر توسط استعمارگران غربی و با تقسیم جهان به دو بخش مسلط و مستعمره اجرایی شده و واکنشهای متفاوتی را برانگیخته بود که اینجا مجال بحث آن نیست. تنها اشاره می کنم که در جهان اسلام بسیاری از حرکتهای بنیاد گرایانه احیای دینی در واکنش به این پروژه به وجود آمدند. همچنین پس از قدرت گیری چپ در ابتدای قرن بیستم مبارزه با هیولای دولت مدرن به هدف مشترک سه جریان مذهبی، ملی و چپ در کردستان و بسیاری دیگر از نواحی خاورمیانه و جهان تبدیل شد. همه این گفتمانها تاریخ را به یکی از ابزارهای اصلی مبارزه خود تبدیل کردند، اما چنانکه در قسمت بعدی خواهد آمد خود در دام تاریخ گرفتار شدند...
