روسیه، جنگ جهانی اول و احیای حکومت اردلان اسماعیل شمس یاد | کردستان نامه
روسیه، جنگ جهانی اول و احیای حکومت اردلان
اسماعیل شمس
یادداشت کوتاهی در فضای مجازی بدون ذکر نویسنده آن دست به دست می شود که در آن ششم اسفند ۱۲۹۴ سالروز اشغال سنندج توسط روسها در جنگ جهانی اول خوانده شده است. پیش از هرچیز باید بگویم که روسها در جنگ جهانی اول دوبار سنندج را اشغال کردند و این تاریخ که علی القاعده زمان نخستین اشغال است، اشتباه است و در این روز کرمانشاه توسط روسها اشغال شد. بنابر گزارش بیشتر منابع تاریخی روسها در ۲٨ ربیع الثانی ۱۳۳۴ قمری مصادف با ۱۳ اسفند ۱۳۳۴ وارد سنندج شدند. موضوع این یادداشت جنایات روسها در سنندج و سایر نواحی کردستان نیست که قبلا در همین کانال به آن اشاره شده است، بلکه موضوع مهم دیگری است که تاکنون کمتر مورد توجه پژوهشگران و علاقه مندان تاریخ قرار گرفته و آن، احیای حکومت اردلان پس از اشغال کردستان توسط روسهاست.
پس از انقراض حکومت اردلان توسط ناصرالدین شاه در سال 1284 قمری تا سال 1334ق که فخرالملک اردلان با حمایت روسها والی کردستان شد، به مدت پنجاه سال هیچ فرمانروای کرد و اردلانی برای کردستان انتخاب نشد. فخرالملک 5 سال پیش از انقراض حکومت اردلان در سال 1279 متولد شده بود. او فرزند رضاقلیخان ، آخرین فرمانروای قدرتمند اردلان و نوۀ دختری عباس میرزا بود و با خاندان قاجار رابطۀ نسبی داشت، در دوران سلطنت چهار پادشاه قاجار از (ناصرالدین شاه تا احمد شاه) در سمتهای مختلفی چون وزارت و حکومت خدمت کرد، ولی هیچگاه به آرزوی خود، که حکومت بر کردستان بود، نرسید. سرانجام 50 سال پس از انقراض خاندان اردلان، فخرالملک، در سن 55 سالگی و دو هفته پس از اشغال سنندج توسط روسها در 11 جمادی الاول به حکومت «خانوادگی و طایفگی»خود در کردستان منصوب شد و چند هفته بعد در 8 جمادی الثانی وارد قلعۀ حکومتی اجدادش در سنندج گردید. شاهدان عینی گزارش داده اند که او در بدو ورود مورد استقبال گرم اهالی قرار گرفت.فخرالملک در آن شرایط بحرانی و پیش از انجام هر کار دیگری، درصدد تعمیر عمارت حکومت پدران خود برآمد که صبغه ای نمادین داشت. علاوه بر آن همانند سنت گذشته اردلانها پسرش، فخرالممالک، را به عنوان معاونت حکومت با خود به سنندج برد. گو این که او امیدوار بود، سنت حکومت اردلانها بر کردستان دوباره احیا شود و پسر جای پدر را بگیرد.
انتصاب فخرالملک به حکومت کردستان توسط روسها نشان دهندۀ سیاست جدیدی بود که آنان برخلاف دولت ایران برای ادارۀ کردستان در پیش گرفته بودند. سیاست روسها این بود که با قدرت دادن به رجال متنفذ محلی، مردم کرد را بر ضد عثمانی بسیج کنند. چند روز پس از رسیدن فخرالملک به کردستان باراتوف نیز به سنندج رفت و بلافاصله پس از رسیدن به کردستان، عموم عشایر روانسر، جوانرود، سنجابی، گوران، کمانگر و ... را دعوت کرد و مجلس اتحاد عشایری تشکیل داد. مردوخ که آن روزها ناظر جریانهای کردستان بود با دیدۀ تردید به این تشکیلات می نگریست و آن را به نفع کردها نمیدانست: «ما حدس زدیم که این دلسوزی برای سعادت عشایر ما نیست بلکه برای اجرای مقاصد جنگی خودشان است»
عمر حکومت فخرالملک در کردستان بیش از سه ماه نبود و با حمله عثمانی ها و حامیان کرد آنها به سنندج وتصرف آن در 10 رمضان 1334، او به همراه روسها، شهر را ترک کرد و عثمانیها و نیروهای محلی، وارد سنندج شدند. نکته مهم آن است که عثمانی ها هم تحت تٱثیر روسها و به منظور برخورداری از حمایت مردم ،سردار رشید اردلان را به عنوان والی کردستان برگزیدند. حکومت سردار نیز تا جمادی الاول 1335 که کردستان در تصرف عثمانی بود و تشکیلات دولت موقت ملی در کرمانشاه، به نمایندگی از عثمانی، ادارۀ امور آن را در دست گرفته بود، ادامه یافت.
با ورود مجدد روسها به کردستان، دولت مرکزی دو والی برای کردستان انتخاب کرد، اما روسها اجازه ورود آنها را به سنندج ندادند.راه ندادن حاکم کردستان به قلعۀ حکومتی پس از آن اتفاق افتاد که ژنرال باراتف دوباره در صدد تشکیل اتحادیۀ عشایری برآمد. یکی از پیامدهای تشکیل این مجلس، «ایجاد کمیسیونی برای ترتیب و تنظیم ارزاق» بود.همچنین کمیته ای موسوم به «کمیته دموکرات مختلط»، که مرکب از روسی و کردستانی بود، برای ادارۀ موقت سنندج تشکیل شد. همین کمیته بود که به دستور باراتوف نظام السلطان، دومین والی اعزامی از تهران را به شهر راه نداد و به جای او سردار رشید اردلان را که از عثمانی ها روی برگردانده بود، به عنوان حاکم سنندج منصوب کرد و از دولت نیز برای او تأییدیه و فرمان حکومت گرفت.عمر حکومت سردار رشید، زیر نظر روسها چندان طولانی نبود، زیرا دو ماه بعد با سقوط ژیم تزاری و روی کار آمدن بلشویکها روسها مجبور به ترک ایران شدند و دولت نیز او را عزل کرد. سرانجام پس از دو سال دوباره روند پیشین؛ یعنی انتصاب حکام غیر محلی برای کردستان از سر گرفته شد.
