اختلال عملکردی در مناسک توسط فقها در حاشیه‌ی اختلاف رویت هلال | دین، فرهنگ، جامعه | محسن‌حسام مظاهری
اختلال عملکردی در مناسک توسط فقها در حاشیه‌ی اختلاف رویت هلال ماه محرم امسال
۱ پیشتر و به دفعات در نقد سازوکار فعلی رویت هلال ماه نوشته‌ام + که آسیب‌های این سازوکار فعلی بیش از همه متوجه خود دین و دینداران خواهد بود. در این مسئله هم مانند بسیاری مسایل مبتلابه دیگر، مشکل فقها اینست که با موضوع مواجهه‌ای صرفاً فقهی دارند؛ بدون آن‌که ابعاد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی‌اش را درنظر بگیرند و در فرایند استنباط و صدور فتوا ملاحظات جامعه‌شناختی را نیز لحاظ کنند.
۲ اختلاف فقها (براساس مبانی فقهی‌شان) در مسئله رویت هلال شوال، سال‌هاست منسک بسیار مهم «عید فطر» را در بین شیعیان با چالش مواجه ساخته است. برخلاف اکثریت جامعه‌ی مسلمانان که این روز را با آیین‌های متنوع جشن می‌گیرند، روزهای آخر ماه رمضان در ایران و عراق به مباحثات و شک و تردیدها درباره هلال ماه می‌گذرد و عملاً خود عید به حاشیه رانده شده و از حلاوتش در کام دینداران کاسته می‌شود.
۳ تکرار این رویه در دیگر ماه‌ها چالش مذکور را عملا به کل سال تسری می‌دهد. تازه‌ترین نمونه، اختلاف در رویت هلال ماه محرم است. امروز (شنبه ۸ مرداد ۱۴۰۱) در تقویم رسمی ایران روز اول محرم ۱۴۴۴ هجری است و از دیشب مجالس عزاداری برپا شده‌اند. اما طبق اعلام رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی، ایشان فردا را روز اول محرم اعلام کرده‌اند+. (مشابه همین اطلاعیه را دفتر آقای سیدصادق شیرازی نیز صادر کرده است.) با این حساب امسال در ایران روز ۱۷ مرداد و در عراق روز ۱۸ مرداد روز عاشورا خواهد بود. ناگفته پیداست که این اختلاف آن‌هم درمورد عاشورا که مقدس‌ترین روز شیعه است چه آسیب‌هایی می‌تواند بر این آیین بنیادی شیعیان وارد سازد. خصوصا که آقای سیستانی در ایران نیز صاحب مقلدان پرشماری است. آسیب‌هایی که مناسک عاشورا به‌جهت مردمی‌تربودن و گسترده‌تربودن از چنین چالشی خواهد دید بیش از آسیب‌های آیین عید فطر است.
۴ زمان مقدس یک عنصر کلیدی در فرهنگ هر گروه دینی است و محور آیین‌ها و مناسک محسوب می‌شود. متزلزل‌ساختن زمان مقدس عملاً به‌معنای اختلال در عملکرد مناسک است. استمرار این رویه، هم زمان مقدس شیعی را و هم به‌تبع آن مناسک شیعی را دچار اختلال عملکردی کرده و از کار خواهد انداخت یا تضعیف می‌کند. در چنین شرایطی خیلی عجیب است که این اختلال عملکردی نه از جانب مخالفان و منتقدان مذهب یا منتقدان مناسک، بلکه ازقضا از جانب نهاد رسمی دین یعنی مرجعیت و روحانیت ایجاد می‌شود.
۵ از سر دلسوزی پیشنهاد می‌کنم فقها و مراجع شیعه و محافل حوزوی در مسئله رویت هلال بازنگری کنند. اینکه این موضوع آیا فی‌نفسه موضوعیت دارد یا طریقیت؟ اینکه قرار است فتاوای فقیهان تسهیل‌کننده‌ی دینداری مردم باشد یا دشوارکننده‌ی آن؟
۶ البته این پیشنهاد و دلسوزی از موضع حفظ منافع جامعه‌ی ایرانی است که برخی مناسک شیعی و مشخصا عاشورا درهرحال و لااقل هنوز هم از معدود عوامل انسجام‌بخش و محورهای وفاق در آن محسوب می‌شود و مادام که چنین است باید از آن حراست کرد. وگرنه منافع سازمان رسمی دین و نهاد روحانیت و مرجعیت را زعمای این سازمان و صنف احتمالا خود بهتر تشخیص می‌دهند. لطفا با استمرار این رویه‌ی آسیب‌زا، جامعه را از مزایای مناسک پیونددهنده محروم نسازید.
