تصحیح عبارتی از تاریخ بیهق ابن‌فندق در توصیف «مهر»، از دیه‌ها | نور سیاه
تصحیح عبارتی از تاریخ بیهق
ابن‌فندق در توصیف «مهر»، از دیه‌های کهن بیهق نوشته است: «مهر که آنجا مزارع اقلام بحری باشد».
پرسش دربارهٔ «مزارع اقلام بحری است» که در هر سه تصحیح تاریخ بیهق چنین است (۱) و نسخه بدلی هم برای این ضبط نیامده است. یوسف الهادی این عبارت را چنین ترجمه کرده است:«مزارع الاقلام البحریة»(۲).
مزارع اقلام بحری یعنی چه؟ محققان بزرگوار نامبرده توضیحی در این باره نداده‌اند.
من خیال می‌کنم بحری دگرگشتهٔ تحریر است. و از این جمله استفاده می‌شود که در دیه مهر مزارعی وجود داشته که از نی آن قلم تحریر می‌ساختند.
ابن‌فندق در فصل «در غرایب چیزها که از بیهق خیزد که بدان منفرد است از بقاع و نواحی دیگر» نوشته است:
«در دیه مهر و ششتمد خامه‌ای باشد که در هرات و بادغیس و جمله بلاد خراسان و مازندران مثل آن قلم نبود و از قلمتحریر در خراسان و مازندران، بهترین آن بود که در دیه مهربیهق خیزد و آنگاه آنکه در دیه ششتمد باشد، آنگاه از آن ناقص‌تر قلم جرجانی و از آن بازپس‌تر اقلام که در نواحی هرات باشد»(۳).
می‌بینیم که به اقلام تحریر ممتاز دیه مهر تصریح دارد. بنابراین ظاهرا باید این عبارت را به‌صورت قیاسی این‌طور تصحیح کرد: «مهر که آنجا مزارع اقلام تحریر باشد».
بعدالتحریر
حدس من کاملا اشتباه و بی‌وجه است. نیازی به تصحیح قیاسی نیست. قلم بحری و کلک بحری در متون دیگر شاهد دارد. محقق گرامی خانم مریم میرشمسی یادآور شده‌اند که در لغت‌نامه بزرگ فارسی، سه شاهد برای قلم و کلک بحری هست. از ایشان صمیمانه سپاسگزارم.
پس ضبط درست همان «مزارع اقلام بحری» است و حدس من کاملا غلط بود.
پانوشت ۱. تصحیح احمد بهمنیار، چاپ دوم، کتابفروشی فروغی، ص۳۹؛ تصحیح قاری سید کلیم‌الله حسینی، حیدرآباد دکن، ۱۹۶۸،ص ۶۵؛ تصحیح سلمان ساکت، میراث مکتوب، ۱۴۰۰،ص ۵۸. ۲.تاربخ بیهق، ترجمه عن الفارسیة و حققه یوسف الهادی، دمشق، دار اقرا، ۱۴۰۵، ص ۱۳۸. ۳.تاریخ بیهق، تصحیح ساکت، ص ۳۹۱.
