گفتار کسروی در روزبه مشروطه‌ی 1323 تکه‌ی سه از سه بس | تاریخ مشروطه ایران
گفتار کسروی در روزبه مشروطه‌ی 1323
تکه‌ی سه از سه
بسخن بیش از این دامنه نمی‌دهم. شادروانان بهبهانی و طباطبایی و دیگران کوشیدند و مشروطه را باین کشور آوردند و ما که آن را پذیرفته‌ایم و ارجمندش می‌داریم باید بکوشیم و روانش گردانیم. باید بکوشیم و زمینه‌اش آماده سازیم.
از این گفته‌ها می‌خواهیم دو نتیجه گیریم : یکی آنکه چاره‌ی دردهای ایران جز این کوششهایی که ما می‌کنیم نمی‌باشد. همان داستان مشروطه بهترین گواهست که در این توده آلودگیهایی هست و تا از آنها پاک نگردد از هیچ چیزی نتیجه‌ی درستی بدست نخواهد آمد. داستان ایران با این آلودگیها داستان استخریست با لجنهای بدبو. استخری با لجنهای بدبو اگر گلاب برویش بندند آن را نیز بدبو گرداند و چاره‌ای جز آن نباشد که لجنها را بیرون ریزند و پاکش گرداند.
چنانکه می‌دانیم کسانی در این کشور حزبهای سیاسی می‌سازند. باید دید خواستشان چیست؟. اگر می‌خواهند دسته‌ای پدید آورند و با دست آنها در مجلس نماینده باشند یا در کارهای کشور سرجنبانی نمایند بخواست خود توانند رسید. ولی اگر می‌خواهند تکانی در توده پدید آورند و چاره‌ای بدردها کنند و یا نیرویی پدید آورده در برابر بیگانگان بالا افرازند این نتیجه‌ها نتواند بود و نخواهد بود. حزب ساختن از این مردم آلوده بدان می‌ماند که کسی از بیماران مالاریایی و روماتیسمی سپاهی آراید و پیداست که از چنان سپاهی هیچ کاری نتواند برخاست.
نتیجه‌ی دوم اینکه ما در این کوششهای خود بکار بسیار بزرگی برخاسته‌ایم. کاری که خشنودی خدا در آنست و نتیجه‌های بسیار نیکی را درپی خواهد داشت.
بارها کسانی درباره‌ی نیایش (عبادت) پرسشهایی می‌کنند. چنانکه گفته‌ایم باز می‌گوییم : امروز بهترین نیایش همین کوششهاست. آن تندیسه‌های بدبختی که با فراوانی در بیخ دیوارها دیده می‌شود از مردم این کشورند ، برادران و خواهران شمایند ، چرا بآن روز افتاده‌اند؟!. چرا این کشور که از روی حساب باید به سیصدملیون نان دهد به بیست‌ملیون نتواند داد و در این کشور همیشه گرسنگیست؟!. آیا اینها جز نتیجه‌ی گمراهیها و نادانیهاست؟!. جز نتیجه‌ی نبودن راه زندگانیست؟!. آیا کوشیدن و از راهش باین بدبختیها چاره کردن مایه‌ی خشنودی خدا نیست؟!. آیا چنان کوششی بهترین نیایش نمی‌باشد؟!. آیا تنها خم شدن و راست شدنست که پرستش بخدا یا نیایش تواند بود؟!.
چنانکه بارها گفته‌ام ما یک بایای وَرجاوَند[= ارجمند از دیده‌ی دین و خداشناسی] خدایی را بگردن گرفته‌ایم و اینست باید تا می‌توانیم خود را پاک و نیک گردانیده شاینده‌ی چنان بایای ورجاوند سازیم.
