2021-08-23 18:43:20
چند نکته دربارۀ فرستۀ «آیا چگونه؟!»
۱) در فارسی، چند پرسش‌واژۀ معروف داریم: آیا، چرا، چگونه، چه، کِی، کی و که (= «چه کسی»)، چند، چطور، کجا، کدام.
۲) «آیا» جمله را بی هیچ قیدی صرفاً پرسشی می‌کند، اما سایر پرسشواژهها خیر. واضح است که جملۀ «چگونه موفق شدی؟» از کیفیت موفقیت می‌پرسد، اما جملۀ «موفق شدی؟» صرفاً از موفق شدن یا نشدن. پس بدیهی است که، جز «آیا»، سایر پرسشواژهها را نمی‌توان از جمله حذف کرد، زیرا معنای جمله تغییر می‌کند.
۳) بنابر نکتۀ دوم، نمی‌توان «آیا» را به‌جای سایر پرسشواژهها به‌کار برد (این در پاسخ به گویندۀ دیرین‌دیرین است که می‌گوید «یکی از این دو کافی است»)، اما می‌توان «آیا» را به‌همراه سایر پرسشواژهها استعمال کرد. (نگارنده صدها شاهدِ متفاوت یافته است که «آیا» + سایر پرسشواژهها استعمال شده‌اند.)
۴) این‌که می‌توان از سایر واژه‌ها (مانند قیدهای «به‌راستی» و ...) به‌جای «آیا» استفاده کرد به این معنا نیست که در کنار سایر پرسشواژهها نمی‌توان از «آیا» استفاده کرد.
۵) این‌که می‌گوییم «آیا + پرسش‌واژه» به‌کار می‌رود و اشکالی ندارد به این دلیل است که اهل زبان نیز کمابیش چنین استعمالی کرده‌اند. (پس "غلط" نیست.)
۶) این‌که می‌گوییم «آیا + پرسش‌واژه» به‌کار می‌رود و اشکالی ندارد به این معنا نیست که "باید" آن را استعمال کرد، بلکه اگر کسی به دلیلی استعمال کرد، "نباید" ناپسند یا نادرستش شمرد.
۷) این‌که می‌گوییم «آیا + پرسش‌واژه» به‌کار می‌رود و اشکالی ندارد به استعمال آن در گونۀ خاصی، مثلاً معیار، مربوط نیست و قرار نیست متعلق به گونۀ خاصی باشد. چه‌بسا در هر گونه و سطحی از زبان استعمال شود. (در ادامه، خواهیم دید که در گونه‌های مختلف استعمال شده است.)
۸) نپذیرفتن شعر، به‌عنوان شاهد، به هر دلیلی، بی‌وجه است، زیرا واژه‌ها و تعابیر را گویندگان و نویسندگان به دلایلی که در ذهن دارند بیان و ادا می‌کنند، نه صرفاً برای پُر کردنِ وزن یا خلاقیت دادن به متن. اگر شواهد شعری را در این مورد نپذیریم، باید تمام شواهد شعریِ فرهنگ‌ها در استعمالِ واژه‌ها در معانیِ گوناگون را نیز نپذیریم و مردود بشماریم! (پس دست‌کم نیمی از لغت‌نامۀ دهخدا را باید مردود دانست و حذف کرد!)
۹) صدها شاهد (این عدد اغراق نیست)، در نظم و نثر، وجود دارد که «آیا + پرسش‌واژه» از قدیم تا امروز استعمال می‌شود. پس نه محدود به شعر یا گونۀ خاصی است و نه به‌دلیل اقتضای وزن یا سخنانی نظایر این‌هاست.
۱۰) اهل زبان، برای اظهار شدت تعجب و تأکید* و تقویتِ پرسش یا بیانِ دور از انتظار بودنِ مسئلۀ موردپرسش، «آیا» را با سایر پرسشواژهها می‌آورند و این، فارغ از بافت و گونۀ آن، به حکم استعمالشان، کاملاً درست و طبیعی است و اشکالی ندارد.
۱۱) استادانِ دستوردان و زبان‌شناس نیز به این نکته، که «آیا + پرسش‌واژه» در جمله به‌همراه هم می‌آیند، اشاره کرده‌اند، ازجمله دکتر خانلری و دکتر حق‌شناس و دکتر علاءالدین طباطبایی و ... در کتاب‌هایشان. (برای نمونه، به کتاب فرهنگ توصیفی دستور زبان فارسی مراجعه شود.)
*) یکی از جنبه‌های تأکید، که از اصطلاحات دانش معانی است، تقویت مفهومی در ذهن مخاطب یا اهمیت دادن به آن است (مانند تکیه بر واژه و تقدیم اجزای جمله و تکرارِ واژه و آوردن قیدهای ذاتی و قسم و ...). در فارسی، بیش از ده شیوه برای تأکید وجود دارد که یکی از شایع‌ترینِ آن‌ها تکرارِ واژه یا آوردن واژه‌ای هم‌معنا یا مترادف است. الگوی «آیا + پرسش‌واژه» از همین قبیل است. (برای اطلاع بیشتر، به دانشنامۀ زبان و ادب فارسی مراجعه شود.)
سید محمد بصام
31 views15:43
د
