2021-05-28 18:40:02
از سرخاب تا چرنداب و گجیل، ورق زدن داستان تبریز در گورستان‌های تاریخی شهر
گورستان‌های تاریخی تبریز به دلیل دفن مشاهیر و بزرگان علم و ادب و عرفان جایگاهی آنچنان ویژه داشته‌اند که امروز هر یک از آن نام‌ها می‌توانست به قامت یک مقبره و یادمان مورد احترام قرار گیرد. تبریز دارای گورستان مهم و قدیمی بی‌شماری بوده ولی در این بین سه نمونه از آنها بسیار شاخص و پرقدمت‌تر هستند؛ سرخاب، چرنداب و گجیل. کسی از تاریخ ساخت آنها اطلاعی ندارد به عبارتی؛ تاریخ آنها به اندازه تاریخ تبریز قدمت دارد.
گورستان سرخاب به دلیل آرام گرفتن اولیای خدا، بزرگان فرهنگ و ادب و… معروف به «مقبره‌الشعرا» است. این گورستان محل دفن بزرگانی چون همام تبریزی، خاقانی، قطران تبریزی، اسدی طوسی، ثقه‌الاسلام، شهریار و… بسیار حایز اهمیت است. دفن شدن در سرخاب امتیاز ویژه‌ای داشته است، در تاریخ روضه‌الاطهار درباره علاقه مولانا به خاک تبریز آورده شده است که ایشان از مردمی که از تبریز به خدمت مشرف می‌شدند تنها تحفه، خاکِ سرخاب را می‌پذیرفت و با عزت تمام آن خاک را نگه داشته و در محل رحلت وصیت کرده‌اند که مرا در همین خاک دفن کنید.
قبرستان سرخاب را شاه عباس خراب می‌کند؛ به طوری که با حمله عثمانی به تبریز مجبور به ساخت یک قلعه نظامی در شرق می‌شوند برای تامین مصالح آن از سنگ قبرهای سرخاب استفاده می‌کنند. این سنگ قبرها هم‌اکنون در ربع رشیدی تبریز به چشم می‌خورد.
چرنداب یکی دیگر از قبرستان‌های کهن تبریز محل دفن وزرای نام‌آشنا، عرفا و بسیاری از افراد خاندان بزرگ جوینی بوده است. به دلیل سابقه وزارت از سوی اکثر افراد این خاندان، چرنداب را «مقبره‌الوزرا» هم نامیده‌اند. عطاملک محمد جوینی، مورخ و ادیب که تاریخ جهانگشای جوینی از آثار مطرح اوست و زمانی هم به عنوان فرماندار بغداد، جنوب بین‌النهرین و خوزستان منصوب شده، از بزرگان دفن شده در چرنداب بود.
این گورستان آخرین گورستان تاریخی تبریز است که تا زمان رضا پهلوی نیز پابرجا بود ولی بعدها مخروبه شد. خیابان طالقانی امروزی در میان گورستان چرنداب ساخته شد و آن را به دو نیم کرد.
اگر سرخاب را مقبره‌الشعرا و چرنداب را مقبره‌الوزرا خوانده‌اند، گورستان گجیل با نام «مقبره‌العرفا» گره خورده است. این قبرستان به اندازه ١٢٠٠ سال قدمت دارد. در دوره پهلوی این گورستان تخریب و نخستین پارک تبریز با نام «گۆلۆستان باغی» در این محل ساخته شد.
البته وسعت این گورستان بسیار فراتر از یک پارک بوده و تمامی ساختمان‌های فعلی اطراف اعم از هنرستان وحدت، بیمارستان شفا و محلات اطراف روی ویرانه‌های این گورستان بنا شده‌اند.
دیگر قبرستان‌های مهم تبریز که امروز رد و نشانی از آنها باقی نمانده و دچار تغییر کاربری شده‌اند:
قبرستان «قوم تپه» که در محله دوه‌چی تبریز بوده که محل دفن مشاهیر بزرگی بوده است و امروز یادمان پنج سربازی که در حمله شوروی کشته شدند در آنجا ساخته شده است.
گورستان «آش توکن» در محله تپه‌لی باغ بود. این گورستان در محله خیابان در جنبش مشروطه، مدفن تعداد کثیری از مشروطه‌خواهان بود.
گورستان «طوبائیه» که زمانی به عنوان باغ طوبائیه متعلق به حاج رضا طوبی از تاجران بزرگ و معروف تبریز بود و در پی یک اختلاف خانوادگی، تصمیم به وقف آن برای کاربری گورستان می‌گیرد. در سال‌های اخیر این گورستان بزرگ که محل دفن نام‌های بزرگ همچون حاج حسین نخجوانی، باقرخان سالارملی، آیت‌الله شهیدی، سردار همایون قاسم خان والی و… بود، به بوستان طوبی تغییر کاربری داد. طوباییه که قرار بود فضای سبز و پارک باشد بیشتر در حصار ساختمان‌ها پنهان شده است.
گورستان «امامیه» به عنوان تنها گورستان باقیمانده قدیمی و مهم در تبریز می‌باشد. خاندان امامیه از خاندان قاجاری تبریز هستند که این قبرستان توسط میرزا کاظم امامی سال ١٢٧۵ وقف میشود. از افراد برجسته دفن شده در این گورستان میتوان به صمد بهرنگی، نویسنده برجسته اشاره کرد.
در زمان‌های گذشته تقریبا در هر یک از محلات تبریز، گورستانی وجود داشته است. از گورستان قدیمی نوبر که بعدها ساختمان امروزی شهرداری تبریز در روی بقایای آن ساخته شد گرفته تا گورستان حکم‌آباد که بعدها به مدرسه تغییر کاربری داد و گورستان شاوا که امروز تبدیل به مجتمع فرهنگی و پارک بانوان آنا شده است.
تغییر کاربری گورستان‌های قدیمی امری طبیعی است و نمی‌توان شهر را تبدیل به گورستانی بزرگ کرد. تنها نکته قابل توجه در این میان حفظ نام و نشانی از این مدفن‌های تاریخی است که بزرگانی از شاخه‌های مختلف در آنها آرام گرفته‌اند.
منبع: روزنامه اعتماد، شماره ۳۸۴۸، تیر ۱۳۹۶
Instagram: @nabztabriz
Twitter: @nabzetabriz
Telegram: @nabztabriz
98 views15:40
ن
