کردستان نامه

2021-02-25 16:56:33 ادب مرد بە ز دولت اوست.
پێ پیاماقووڵەکا هەورامانی

ئێسماعیل شەمس

چی چن ڕوەنە هەورامان دوێ پیاماقووڵێش جە دەس دێ. کاکە عارف قادریان و کاکە وەلی فەتاحی؛ دوێ کەسایەتیێ نامدارێ و نویسەرێ گەورێ هەورامانی و هەورامی نویسێ کە کەم کەس جە هەورامانەنە بێ نەژناسۆشا و دمای فۆتیای ناوادەیشا خەمبار نەبۆ.
پێ من کاکە عارف قادریان هێشتا ئاغەی قادریانوو ساڵۆ حەفتایا کە جە دەبیرستانوو شۆهەداو پاوەیەنە معالموو شیمیما بێ. هەر چن من جە شیمی وەشم نێ، وەلێم ئاغەی قادریانم فرە وەش سیێ و تا چن مانگێ چێ وەڵ جارجار چەنیش قسێ کەرێنێ و فرۆ باسیما سەروو نویسۆ یاگەناما پاوە و دەگایا دەوروو و بەریش بێ کە ئەجۆم گەورەتەرین خێزمەت بە تاریخوو هەورامانیا. کاکە وەلیچ پێ من جە پاڵوو ئانەیەنە کە نویسەرێوی عال و پیێوی قسە وەش بێ هەمیشە حۆرمەت و خاترەش لامۆ بێ و فرۆ وەختا جە فەیسبووک و تێلێگرام و تێلێفۆنەنە قسێ کەرێنمێ. دماجاریچ کە پێوەرە قسێما کەردێ، چا وەختەنە بێ کە من جە گروو " هم اندیشی پاوە شار" یەنە جە بارۆ هەورامان و پاوەی قسێم کەردێ. کاکە وەلی ئی قسێ منشە کە واتەبێم: " ئێمە هەر پاسە کە هەم مۆسۆڵمانێنمێ و هەم سۆنیێنمێ و هەم شافێعیێ و ئی یەرە چێوە نیەنێ وەرانوەروو یەکتریۆ، هەر پاسەیچ کوردێ و گورانێ و هورامیێنمێ و بە هەر یەری پێوەرە مژناسیێمێ و نمەتاومێ جە یۆی جیاشا کەرمێ و بنیەیمێشا گژی یەکترینیۆ"، فرە پنە وەشە بێ.

ڕەنگا ئا ئازیزێ کە ئی باسوو منە مواناوە پێشا سەیر بۆ کە من چی جە گردوو سفەتە عالەکا کاکە عارف و کاکە وەلی ، " پیاماقووڵ بیەی" ئادیشام گێرتەن وەر چەم و بەرزم کەردەنۆ؟
گردێما مزانمێ پیاماقووڵ جە هەورامانەنە کەلیمێوەی فرە گەورێنە و ئەوسا جە لا مەخلۆقیۆ قەڐر و قیمەتی فرەش بێ. جە هەر دەگا و شاروو و گەڕەکێوەنە ئێمە چن پیاماقووڵێما بێنێ. ئەڵبەت ماقووڵی هەورامی هەر مەعقوولی عەرەبیا ، وەلێم مانا ماقووڵی جە فەرهەنگوو هەورامانیەنە فرە فرە سەرتەرا جە پیای عاقڵی. ماقووڵ کەسێوا کە عەقڵ و ئاوەز و ژیریش چەنی عەڐەب [ادب] و ئەخلاق و نەرم و نیانی تێکەڵ کەردەن .
پێ من ئی دوە عەزیزە، وەڵێ گرد چێویەنە ییاماقووڵێ هەورامانی بێنێ. هەر چن عەمرم ملۆ سەرۆ فرەتەر پینەیە میاووو کە ئەخلاق و عەدەب، یاگێوەی بەرزتەرەش جە عێلمی و مەدرەکی هەنە. من ئی مەسەڵە فارسیێمە فرە بە دڵەنە کە ماچۆ:" ادب مرد بە ز دولت اوست".
ئەجۆم ئارۆ، ئێمە نویسەرێ و قەڵەم بە دەسێ جوانێ هەورامانی بە ئەدەب یا عەڐەبی کەمتەر بەها مڐەیمێ و بە قسە و باسوو وێما دڵوو یەکترینی مێشنمێ.
ڕێخۆ ئی وەزعێ چێشا و ئێمە چی پێسما پەنە ئامان؟

پێ جوابۆ دای پی پەرسیە حەز کەروو جە داستانێوێ تارێخیێ کەڵک هۆر گێروو. تارێخزانێ وەختارێو باسوو کزبیەی و زەعفوو عەرەبە مۆسۆڵمانەکا کەرا ، ڕێخەش گێڵناوە زەمانوو خەوارێجی کەجە دەۆرۆ حەزرەتوو عەلی (خوا چەنەش ڕازی بۆ) و دمای ئاڐی چەنی گردوو مۆسۆڵمانا دەسشا کەرد بە جەنگ کەردەی.خەوارێج واچێنێ ئێمە تەنیا مۆسۆڵمانێ هەقەتینێنمێ و هەرکەس چەنی ئێمە نیا، تەنانەت ئەگەر عەلیچ بۆ کافرا؛ فارسی واتەنی: " هرکس با ما نیست علیە ماست". نەتیجێ ئی فکرەیە ئانە بێ کە ئادێ وێشا ئازاڐ زانێنێ کە بە هەرکەسی غەیروو وێشا و تەنانەت ئا ئەسحابە مەردێچە کە پێسە ئاڐیشا فکێرشا نەکەردەبێ، قسێ واچا و بە کافرشا بزانا و دەسووروو کۆشتەیشا دا. وەختێو بڕێو کەسێ ئی کارێ خەوارێجیشا بە عەلی یاونێ فەرماواش: قەیڐێش نیا، ئاڐێ برێ ئێمەنە، ئیسە با دوێ قسێچ واچا و وەرانوەرماوە مڐرا ؛ و ئێتر ناسێش کەس چەنیشا گژیۆ. وەلێم ئادێ گۆششا نەدا پی قسا و درێژەشا دا بە ڕاو وێشا و تا یەرێ قەڕنێ چا دماتەریچ هەر بێنێ و کەسشا غەیروو وێشا قەبووڵ نەبێ و ئاخریچ جە بەینەنە لوێ.

ئینەمە نویس تا بیاووو پی پەرسیە کە ئێمە کەی ئی هەقیە مدەیمێ بە وێما کە وەرانوەریما و ئانەیە کە پێسە ئێمە ویر نمەکەرۆ بە تاوانبار بژناسمێ؟ جواب یەک چێوا : وەختێو کە تەنیا وێما بە هەق بزانمێ. ئەگەر ئارۆ تەماشۆ بڕێو نویستا قەڵەم بە دەسا کەرمێ، ئاشکرا وینمێ کە کابرا هەرکەس غەیروو ویروو ئادی واچۆ، فرە ڕەحەت تۆهمەتوو خیانەتکار و وێ ورەش و وێ بە کەم زان و درۆزن و کاسەلێس و کافریش و ... منیۆ پۆ.

من ئەجۆم گەورەتەرین خەتەر پێ سەوای هەورامانی، هەر ئی " وێ بە هەق زانایەنە". ئی فێکرەنە کە بە ئێمە ئیجازە مڐۆ بە غەیروو وێما قسێ واچمێ و تاوانبارێش کەرمێ و دماتەریچ واچمێ هەقوو وێشا، چوونکە ئاد ئی فێکروو منشە قەبووڵ نیا و کەسێو کە ئینەشە قەبووڵ نیا لایێقوو ئی تۆمەتانە.
مەرڐەی عەزیزا سەختا، وەلێم مەرگوو ئی دوە نویسەرە ماقووڵەیە پێ من سەخت تەر بێ، چی؟ چوونکە ئادێ جە قسێنە و جە نویسەیەنە بە ئەخلاقێ و بە ئەدەبێ بێنێ. ئادێ وێشا بە هەق نەزانێنێ و قسێ به وەرانوەروو وێشا نەواچێنێ. ئادێ خەڵکی بە یۆی نزیک کەرێنێ و جە یەکترینی جیاشا نەکەرێنە.
خوا بەخشۆشا و یاگێشا بەهەشت بۆ.
@kurdistanname باز کردن / نظر دهید

2021-02-21 20:12:57 ‍ امیر اسعد دهبکری و جمهوری کردستان در گفتگوی سیروان خسروزاده با عبدالله علی یار توضیح کردستان نامه تاریخ شفاهی یکی از شیوه‌های پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیدگاه‌ها، شنیده‌ها و عملکرد شاهدان، ناظران… باز کردن / نظر دهید

2021-02-14 13:45:27 ‍ تاریخ فراموش شدۀ کرد در مجمع الانساب شبانکاره ای

اسماعیل شمس

مجمع الانساب یکی از منابع مهم و معتبر تاریخی سدۀ 8ق/14م است. نویسندۀ این کتاب، محمد بن حسین شبانکاره ای در سال 697ق در شبانکاره به دنیا آمده و کتابش را در سال 736ق نوشته و به سلطان ابوسعید آخرین پادشاه ایلخانان و وزیر او غیاث الدین رشیدی هدیه کرده است. متأسفانه آنچه که از مطالب کتاب در نسخۀ چاپی آمده ناقص است و جا دارد که بار دیگر تصحیح جامع و کاملی از این منبع ارزشمند صورت گیرد(برای آگاهی بیشتر درباره این کتاب و نویسنده اش، نگاه کنید به  کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، خرداد و تیر 1380 ، شماره 44 و 45).

اهمیت مجمع الانساب در کنار ذکر تواریخ عمومی پیش از خود و تاریخ مغول، آن است که تاریخ اتابکان لر و شبانکارگان و ملوک هرمز و سایر ملوک جنوب را که در سایر منابع کمتر آمده، ذکر کرده است. مطالب شبانکاره ای دراین باره دسته اول و منحصر به فرد هستند و هر مطالعه ای درباره این سلسله ها بدون توجه به این کتاب ناقص است.

شبانکاره ای در مقدمه فصل اتابکان لر(ص 206)، بر فراموش شدن تاریخ ملوک کرد تأکید می کند و تاریخ خود در این زمینه را بدیع و متفاوت می داند. او در این باره می نویسد: « اگرچه ذکر ملوک کرد جایی مورخ و مسطور نشده و مطالعه نرفته، اما چون ایشان ملوکی به غایت بزرگ اند و آثار ایشان در جهان، مشهوراست و امروز در هیچ بلد ملوک قدیم نمانده اند و همان قاعده و رسم ملوک ایران زمین دارند و علوهمت و رتبت و مرتبت ایشان اظهر من الشمس است، واجب آمد به قدر وسع آنچه از اخبار ایشان استماع افتاده تقریر دادن، اما مفصل احوال ایشان چنانچه رسم این مختصر نهاده ام، معلوم نشده، امل فسیح که من بعد به دست آید».

تصویری که شبانکاره ای از ملوک کرد ارائه می دهد با آنچه که امروز در برخی مباحث می آید و آنان را شبان و غیر شهری معرفی می کنند، کاملاً متفاوت است. از آنجا که ذکر دیدگاه او در یادداشتی تلگرامی نمی گنجد، خوانندگان عزیز را به خود کتاب ارجاع می دهم و مطالب شبانکاره ای را درباره اتابک نصرت الدین پیراحمد(695- 732ق ) که معاصرش بوده است، با نقل قول مستقیم و بدون تغییر می آورم:

« اتابک فرشته سیرت نصرة الدین پیر احمد تغمده اللّه بغفرانه‌ كه قرة عین اتابكان و خلاصه خاندان بود و تا ملوك ایران زمین بر تخت مملكت نشستند در هیچ قرن و هیچ ایام، همچون او پادشاهی بزرگ با خلق با احسان نیكو اعتقاد پای بر پایه سریر ننهاد و در هیچ اخبار و تواریخ مثل این عطا و صدقات و انعام كه از او در جهان منتشر گشت و به چشم خود مشاهده كردیم؛ ندیدیم و نخواندیم. و او در عدل و انصاف آن كرد كه عُمر كرد؛ در سخا و مروت و جود آن رسم نهاد كه مآثر آل برمك و آوازه حاتم و معن زایده منفی گردانید؛ چه از آن، ایشان اگر روزی مالی بخشیده‌اند كه بسیار بوده یك نوبت یا دو نوبت بوده و آن نام مانده، از آن آن پادشاه نیكو اعتقاد دائما انعام و كرامات و صدقات او در عالم در حق جمیع الناس شامل و شایع بودی؛ و او را خصلتی نیكوتر آن بود كه انعام بیشتر در حق مردمان اصیل بزرگ كردی كه از دولت به محنت و از توانگری به درویشی افتاده بودندی. و عادت او آن بود كه هر كس كه یك سال به خدمت بارگاه او پیوستی و در حق او انعامی فرمودی نام او و ولایت او در جراید صدقات ثبت كردی و اگر سال دیگر باز آمدی و وظیفه خود بستدی خیر و الا همان قدر مال به ولایت وی فرستادی و اگر زنده بودی به وی رسانیدندی و اگر مرده بودی به ورثه و ذو الارحام او تسلیم كردندی. و از مشرق تا مغرب روی به درگاه او نهادند و هرگز از جود و انعام ملول نشدی. و زیادت از پانصد بیتكچی[مأمور مالیات] بدین كار مرتب فرموده بود كه حساب انعام و صدقات مردم نوشتندی و انعام او كوچك نبودی؛ بیشترش ده هزار دینار بودی از جامه و دیبا و نقد و جنس و زر و درم و كمترش پانصد دینار و از این كمتر خود نبودی و چون بدادی منت بر جان خود نهادی و ایشان را عذر خواستی. و با وجود آنكه ایل و منقاد مغول بود و زحمت و كشاكش دیوان و گزاردن مال قراری می‌كشید و آزق[آذوقه] لشكر لورستان می‌داد و رعایت جانب اقربا و پادشاه زادگان لر می كرد این همه انعام در حق بندگان خدای می‌فرمود.بزرگا پادشاهی كه او بود، خدای تعالی روح پاك او را در روضه رضوان با حور و غلمان همنشین كناد. وفات او در شهور سنه اثنین و ثلاثین و سبع مائه بود».
@kurdistanname باز کردن / نظر دهید

2021-02-10 15:37:31 ‍ کردیات و لریات در دیوان ابواسحاق شیرازی شاعر سده ۹ق/١٥م

اسماعیل شمس

ابواسحاق‌ حلاج‌ شيرازی‌ ( متوفای ٨٤۰/١٤٣٦ق) مشهور به بُسْحاق‌ اَطْعمه‌، از شاعران‌ دوره تیموری است. مشهورترین کتاب ابواسحاق، دیوان اطعمه است که نخستین بار در استانبول، چاپ و در سدۀ گذشته به ضمیمه مطالب منثور و لغتنامه آن بارها در ایران تجدید چاپ شده است. نسخه ای که فایل آن در پیوست این یادداشت آمده نخستین چاپ این کتاب در سال ۱۳۰۲ق/ ۱٨٨۴م است که در استانبول به زیور طبع آراسته شده است. این نسخۀ قدیمی و ارزشمند را دوست فرهیخته جناب آقای حسین شمرخی از مدیران انتشارات نوبهار در استانبول به نگارنده اهدا کرد.

ابواسحاق در این کتاب در قالبهای مختلف شعری مانند قصیده، رباعی، غزل، فهلوی و ... به تقلید از سبک طنز عبید زاکانی، انواع غذاها، شربتها، میوه ها و وسایل خوردن غذا را شرح داده و آنها را ذم یا مدح کرده است. شیوه رایج او در این کتاب شوخی با شعر شاعران پیش از خودش، آوردن شعری از آنان و پاسخ به آن[نقیضه سازی] است. برای نمونه، در جواب این شعر سعدی(مشنو ای دوست که بعد از تو مرا یاری هست/ یا شب و روز به جز فکر توام کاری هست)، می گوید: مشنو ای نان که به جز دنبه مرا یاری هست/ یا به جز مالش چنگال مرا کاری هست؛ یا در جواب شعر حافظ (واعظان کین جلوه درمحراب و منبر می کنند/ چون به خلوت می روند آن کاردیگر می کنند) می گوید: منعمان کین بحث بریان و مُزعفر[نوعی غذای اشرافی آغشته به زعفران] می کنند/ دست چون در کیسه شد با نان و کنگر می کنند. او حتی با منصور حلاج هم شوخی می کند و می گوید: منصور انا الحق گقت و بسحاق اناالحلوا/ این معنی حلوائی و آن دعوی حلاجی. ابواسحاق در نهایت با سنایی غزنوی هم شوخی می کند و در جواب این شعر او(قرنها باید که تا از پشت آدم نطفه‌ای/ بوالوفای کرد گردد یا شود ویس قرن) می گوید: عصرها باید که تا بسحاق حلاجی دگر/ مادح حلوا شود یا مدح خوان بَکسَمات[نوعی نان روغنی یا نان سوخاری].

یکی از بخشهای مهم دیوان اطعمه ابواسحاق که از هر نظر برای تاریخ و زبان کردی و البته لری مهم است، شعر «کردیات و لریات» است. او در این شعر، غذاها را به زبان کردی و لری وصف کرده و بخشی از اطعمه کردی و لری را هم در ضمن آن آورده است. مصحح کتاب(میرزا حبیب اصفهانی) در ذیل این قصیده نوشته که به سبب ناآشنایی با زبان این شعرها نتوانسته است آنها را به درستی تصحیح کند. متأسفانه در چاپهای بعدی نیز همین رویه تکرار شده است. امروزه نسخه هایی از دیوان بسحاق در کتابخانه ملی، کتابخانه دانشگاه فردوسی مشهد و چند جای دیگر وجود دارند که در نت، قابل دسترسی هستند. بسیار ضروری است که با بررسی تطبیقی همه نسخه های خطی و چاپی موجود، یک تصحیح دقیق از این اشعار توسط اهل فن صورت گیرد.

نکته مهم در کردیات و لریات ابواسحاق این است که او ضمن این که در سدۀ نهم کردیات و لریات را از هم جدا کرده، اما زبان آنها را چنان به یکدیگر نزدیک دیده که با هم آورده است. البته چنانکه روشن است زبان اشعار، بسیار تحت تٲثیر زبان فارسی قرار دارد و آکنده از لغات فارسی است. موضوع مهم دیگر آن است که ابواسحاق فهلویات را به شکل مستقل آورده و از کردیات و لریات جدا کرده است. این تفکیک نشان می دهد که در نظر او فهلویات همانند غزلیات، مقطعات و قصاید، نه یک زبان [چنانکه برخی ها امروز فهلوی را زبانی مستقل می دانند و خود را تنها وارث آن می پندارند]، بلکه یک سبک شعری (شعر هجایی بازمانده از دوران باستان به لهجه های مناطق مختلف) بوده که ابواسحاق نمونه شیرازی آن را آورده است.

تا جایی که نگارنده زبان اشعار کردیات و لریات را در این نسخه ها با هم مقایسه کرده است برخی لغات و افعال، مانند فعل “هن" که به عنوان ردیف قصیده در همه آنها تکرار شده است، در زبان کنونی مردم لر، لک و هورامان دیده می شوند.

کردیات و لریات علاوه بر ارزش ادبی آن به عنوان یکی از نخستین نمونه های نوشتاری شعر کردی/لری در سده نهم در جغرافیای فارس، اطلاعات ذیقیمتی از فرهنگ غذایی، فولکلور و زبان و فرهنگ مردم آن زمان را هم در اختیار ما قرار می دهد.

و نکته آخر؛ زبان ابواسحاق شیرین و شعر او بسیار زیبا است و بارها آدم را حتی با احوالی ناخوش وادار به خندیدن می کند. مطالعۀ این کتاب را در تعطیلات آخر هفته به ویژه در این زمان که حال بیشتر ما به سبب کرونا و گرفتاری های رنگارنگ، چندان خوش نیست؛ به همه دوستان عزیز توصیه می کنم. این را هم بگویم که با پوزش صفحات کتاب، معکوس است و باید از آخر به اول خوانده شود. اگر دوستان توضیحات و اطلاعاتی هم درباره این شعر داشتند برای نگارنده بفرستند.

بس که شیرین گفته ای بُسحاق شعراطعمه/ خردۀ قند و نباتت در دهان خواهم فشاند
@kurdistanname باز کردن / نظر دهید